I mundi nga mendja dhe forca e shpirtit: Për Fan Nolin

Në Shqipërinë e të gjithë brezave nuk ka pasur e nuk do të ketë një figurë më interesante se ajo e Fan Nolit! Më poliedrike!

Jeta e tij i ngjet legjendës së Sizifit. Ngrihet dhe bie, pastaj ngrihet përsëri dhe bie përsëri, përmes fjalëve dhe vizioneve, eposeve dhe kuptimeve, deri sa bën atë vend që është pakrahasimisht me të tjerët!

E çuditshme jeta e tij, por edhe më e çuditshme vepra!

I lindur në Ibrik-Tepe, një fshat shqiptar i Anadollit, ku tashmë rrallë mund të gjesh bashkëkohës të tij, ai bëhet njëri ndër shqiptarët më të mëdhenj të historisë sonë.

Askush nuk e di se kur ra ai në kontakt për herë të parë me gjuhën shqipe, por bëhet lëvruesi më i madh i saj. Jo më gjeniu, sepse atë piedestal e ka zënë Migjeni dhe koha nuk bënte të mundur ngritjen e piedestaleve të tjerë, por lëvruesi më i madh.

Njeriu, i lindur në rrethinat e një vendi ku pak dihej për gjuhën shqipe sjell në gjuhën e perëndive, si askush tjetër, tragjeditë e mëdha të Shekspirit, ndoshta përthyesi më i shquar i tij; prifti që sjell Rubairat e Khajamit; i enduri rreth botës sjell aventurat e Don Kishotit, duke e ditur fare mirë se çdo shqiptar, jo vetëm i kohës së tij, është jo pak Hidalgo; i kthehet poetëve të mëdhenj Edgar Allen Poes, Longfellout, Bodlerit, Hygoit dhe Verlenit.

Endacaku i dikurshëm i teatrove lëvizëse të Egjiptit shkroi libra të shkëlqyer për Betovenin dhe Skënderbeun, dhe, jo rastësisht, këtë e bëri në të njëjtën kohë kur shqipëroi edhe Librat e Shenjtë.

Ortodoks nga besimi, por shkroi një ese të mrekullueshme për profetin Muhamet, ndërsa e adhuronte Jezu Krishtin më shumë si poet, sesa gjithçka tjetër. Ai ishte i bindur se profetët ishin poetë të mëdhenj, sidomos Jezusi.

Në librin e tetë të Odisesë lexohet se perënditë endin fatkeqësi në mënyrë që breznive të ardhshme mos t’u mungojë krrë lënda për të cilën të këndojnë.

Kështu ndodh edhe me Fan Nolin. Askush nuk ka pasur jetën e tij. Ai është Njeriu, ai vuan, ai ndodhet aty ku duhet në një kohë të caktuar; mjeshtër i fjalës – ai të duket sikur ka në vete urtësinë e martirëve; është burri i dhimbshëm, mbret dhe njëkohësisht skllav i ndjekur që terratiset në arratinë e tij, pjesë e shembjes së të perandorisë së të keqes, por që shkapetet nëpër gardhistët e politikës; gjëmues, por edhe njeriu i romuzeve përçmuese; ai nuk është një histori e mirëfilltë, ai është vetë historia.

Ai ishte plot jetë, shkapetës fatesh njerëzore, i qëndrueshëm dhe njëkohësisht i dukshëm. Ishte i parakohshëm në shekullin e tij, do të jetë i pranishëm në shekujt e ardhshëm. Asgjë nuk ia zbeh lavdinë e tij, por edhe përkorjen. Krijoi një botë parajsore, e cila duhet kaluar përmes vargjeve të tij, të cilat janë herë-herë satanikë, e pastaj gjithë mall, dhimbje, ndjenjë, përkushtim, ajër i përbashkët që ndrin një rruzullim jo vetëm poetik.

Nuk tradhtoi asnjëri nga shokët e tij, megjithëse shpesh herë u ndje i tradhtuar; ishte i qetë, i pastër, më tepër fusharak se sa njeri i salloneve, e në të njëjtën kohë, i hedhur, plot jetë, endacak i lumtur që gjithherë gjendet gjithkah; ai bëri dramë jetën e tij.

Nga prift i zakonshëm, jo përherë mbuluar me rason e tij ai bëri aktin e tij të madhërishëm, u bë krijues i Kishës Autoqefale Ortodokse Shqiptare dhe, sikur vetëm ky akt të ishte, do i mjaftonte vendi i tij në panteonin e nderit.

I ndezur nga malli për atdheun nga ku e kishin dëbuar, pasi kishte qenë deputet, zë i opozitës, kryetar partie, kryeministër, ai kompozon muzikë bizantine, njëjtë si Kukuzeli dhe, në çastet e meditimit , nis një dialog të çuditshëm letrar me Bernard Shoun.

Ai i mund të gjithë dhe këtë e bën natyrshëm dhe pastaj, e sheh se mundet, por koha i mjafton për të bërë ringritjen e tij.

E mundin në politikë, por jo në fushat ku është mbret i kurorëzuar!

Përplaset me Princin e Letrave, Konicën e çuditshëm, erudit dhe dembel, por nuk e ka për gjë të krahasojë veten me Sanço Pançon bri tij!

Vete në teqenë e Detroit dhe takon baba Rexhepin, të cilit ia njeh mençurinë dhe atdhedashurinë, dhe kur ngrit gotën me verë, nuk përton të kujtojë disa nga rubairat që i dha jetë në gjuhën shqipe..

Ai ishte më parë shkrimtar e pastaj teolog; njohës i përkryer i gjuhëve të gjalla dhe të vdekura, shqiptar dhe qytetar i botës, ëndërrimtar dhe frymë, dashuronjës pasionant dhe i mbyllur në botën e tij, shef qeverie dhe i varfër, njeri që nuk ka pas vetes testament sepse nuk kishte çfarë të linte, orator i përmasave të mëdha dhe shakaxhi i shkëlqyer; Ai ishte një Njeri i lirë për shkak të mungesës së lirisë … Ai ishte njëri ndër profetët e lirisë, pa të cilin liria do të ishte e mangët dhe botës së artit do i mungonin disa nga kryeveprat e të gjitha kohrave. Ai i mundi të gjithë, duke u nisur nga një fshat i panjohur, që më pas e njohën nga emri i tij; pa pasur pasuri dhe privilegje, pa qenë as aga, as bej e as pasha.

I mundi nga mendja dhe forca e shpirtit … që kurrë nuk shter.

– 2 –

Përse Migjeni na tërheq në të gjitha kohërat?

Migjenin e kam njohur si duhet atëherë kur kam njohur edhe vuajtjen.

Njohja e parë me të ka qenë një ngjarje e rëndësishme, por jo vendimtare. Ka qenë thjesht njëri ndër ato udhëtimet në botën e letrave, të cilat ende nuk më kishin tronditur. Më shumë se për artin, në fillim më kishte joshur për diçka krejt tjetër. Kishte të bënte me tim atë, që, ashtu si gjendej në shtëpi, ishte edhe në faqet e një libri, që më dukej i hollë, i pamundur për të tronditur një botë, e aq më pak të ishte i përjetshëm. Pas emrit të babait tonë lexoja gjithnjë shtesën, ish-nxënës i Migjenit – dhe kjo ishte joshja e parë.

Natyrisht isha ende fëmijë, mirëpo nga joshja e parë në magjepsjen e mëvonshme, si ndodh rëndom, atë nisa ta kuptoja përmes dhimbjes, atë kohë kur im atë nuk ishte më dhe largimi i tij nga jeta ishte mbështjellë me misterin e ikjes.

Më qëllonte, më pas, të qëndroja me orë të tëra duke lexuar vetëm pak faqe të “Vargjeve të lira”, dhe, po aq tronditëse sa ishte Poema e Mjerimit, e ndoshta edhe përtej saj, më sillej tabloja e malësorëve me brekë legjendare në shtat që përgjunjeshin për një kokërr misër, e më përtej saj, britëse, do të ishte Bukuria që vret.

Por, thelbin ende nuk e dija … nuk e dija përse nga ai nuk mund ta ndahesha, si nuk ndahesha dot nga Dostojevski. Ishte ajo që Erenburg e quan koha e netëve pa gjumë.

Tek Migjeni rikthehesha si tek një liman si sigurt. Më vonë, kur kam parë pikturat e El Grekos, kam ndjerë diçka nga magjepsja e ndodhur nga Migjeni. Realizmi i ashpër, ironia e tejhollë britëse dhe në të njëjtën kohë dhimbja, një tkurrje patologjike e shpirtit shqiptar që ishte përkulur për një kokërr misër, mendimi, që nuk ishte retorikë dhe bukuria e të shëmtuarës, njëjtë si shëmtia e bukurisë. Herë pas here ai më kthehej në mirazh, tërë rrëmujë vetëtimash, në atë kafazin e muzgut, duke pritur të çelen arkapijat. Si një krah zogu mbetur nën dëborën e moteve. Pastaj gjithçka rizgjohej, si një fillesë pranvere, dushqet mbusheshin me gjethet e jeshilta, dhe ai, i mbetur në këtë tokë që quhet Shqipëri, të cilën e kishte lënë në atë gjymtim mizor.

E gjithë kjo përafrohet me atë çka ishte fillimi i shekullit të shkuar, zemërimi i papërmbajtur dhe shprehja mahnitëse e dhimbjes njerëzore, të pasionit por edhe të pafuqisë, dhe mbi të gjitha, rreth e rrotull tij kishte shumë, ama shumë dhimbja njerëzore, por asnjëra prej tyre nuk e kishte mposhtur njeriun që mund të hidhte në erë edhe një perandori.

Si thoshte Hajne, duke mësuar, ndërkohë çmësohemi, edhe njohja ime me Migjenin harroi atë që kishte mësuar në fillim, se diku, në një faqe libri, plot mrekulli, kishte disa faqe për tim atë dhe filloi të mësohej me një perceptim tjetër, gati hyjnor, pikërisht të poetit që kishte vargun e parë të denjë për një libër, “përditë perëndojnë zotat”, me faktin se Migjenit nuk i interesojnë idhujt, as flamujt e fitoreve, ai gris ato të melankolisë, shtrëngon dhëmbët, si kryengritësit spanjollë në pikturën e famshme të Gojas dhe, kur mendon se tashmë ke gjetur çelësin tek enigma e mrekullisë së tij, atëherë vijnë përmasat e vuajtjes njerëzore, por edhe e vërteta se Migjeni vuan bashkë me to.

Befas je i bindur se shpirtin e Migjenit e ka zënë mirësia. Por, edhe harmonia. Një harmoni e paparë deri asaj kohe në letrat shqipe dhe që vështirë se do të vijë. Një epokë historike e dhënë në një libër, mbetur përgjysmë nga sëmundja.

Harmonia e Veprës së tij është e përsosur, tërësia e saj mund të ngrihej vetëm nga një poet i madh.

Si duket këtë ai e ka gjetur në qytetin ku lindi, Shkodrën e mbretërve dhe dashnoren e shekujve, ku të tri besimet ishin bërë bashkë, ashtu si ujërat e tre lumenjve që rrethonin qytetin dhe në të cilën, bashkësia më e vogël, ajo ortodokse, 99 familje janë e njëqind nuk bëhen – thuhej, ishte më tolerante, dhe, ashtu si tiparet e hequra të Migjenit, ishte më e hajthme.

Poeti Balmont, pak i njohur në Shqipëri, lutej dikur që të mos ngutej kurrë në çmitizimin e idhujve të djeshëm. Idhujt e shembur mund të bëhen përsëri perëndi.

Migjeni mbetet idhulli i përjetshëm, pasi e ka parë botën tragjikisht, e ka konceptuar tragjikisht dhe e ka sjellë në mënyrën më njerëzore të mundshme.

Më saktë nga të gjithë këtë e ka përcaktuar poeti erudit dhe migjenian deri në thelbin e tij, Moikom Zeqo.

“Mund të them me bindje se Migjeni është më i gjallë se sa ne të gjallët e rastësishëm dhe vdekatarët e zakonshëm. Në këtë kuptim ai ka një dimension trascedental dhe i përket së ardhmes më shumë se të tjerët“.

Dhe më tej:

“Një figurë e jashtëzakonshme dhe e patjetërsueshme e letërsisë shqipe është Migjeni. Në librin tim ‘Migjeni, arkitekti i nëndheshëm i qiellit” argumentoj se Migjeni është shkrimtari më i madh konceptual i krejt letërsisë shqipe … Një shkrimtar si Migjeni është i tillë, ne nuk kuptojmë vetëm faktin që ai ka qenë, por se edhe është dhe pa dyshim dhe do të jetë“.

Në shkëlqimin bujar të kohës, i vrullshëm si në çastet e krijimit, ai vjen po aq i fisëm, sa edhe njerëzor.

Ky ishte fati i tij.

Brenda kraterit të gjoksit të shqyer të Migjenit, ku ishin sëbashku dhimbja krenare dhe tuberkolozi vdekjeprurës, flaka e ndezur nga vargjet e tij arrin gjer në lartësitë e zjarrta të botës sonë: aty, në atë gjoks të shqyer, përplasen, marrin jetë, ndjehen, marrin forcë e herë pas here vdesin lidhje që në fillimin e gjërave, ndërthuren elementë të paparë deri asaj kohe të forcës kryesore dhe duke u drithur nga vargjet dhe prozat e tij të pashoqe, ndjejmë, në fatin e tij dhe në Veprën e tij, thellësinë e mistershme të Krijimit.

Migjeni ngriti nga hiçi një botë – vullkanik i pashembullt është ai, staturat e tij janë të pavendosur qetësisht në botën tonë , ata , më shumë se sa njerëz me fatet e tyre, jetën e përditshme, janë shpërthime vullkanike dhe fjalët , prej të cilave ka ngritur vargjet, prozën magjepse janë si gurët vullkanikë.

Ai ishte vullkani që nuk shuhej – ndoshta ky është shkaku që e kërkon Niçen dhe duket se në çastet e tij të shpërthimit, e dashuron atë; ai nuk i përmbahet këshillës së Gëtes, sipas të cilit ” karakteret formohen gjatë rrjedhës së jetës”, por i gdhend, ashtu si janë, në atë çast; nga fati i çdo individi të veçantë ai sjell fatin tragjik të kombit; botën shqiptare ai nuk e pushton me mbretër, por me malësorin me brekë legjendare në shtat, me shtatoren e ngrime, me kokrrën e misrit dhe namën mos e shkel he, të shitoftë zana, ai i dërgon personazhet e tij atje ku duhet të jenë, as nuk i himnizon e as nuk i bën më të bukur, i sjell si janë, por tragjizmin e tyre e bën të dukshëm.

Migjeni, nga secili krijim i tij, sjell një galeri që të çon poshtë në greminat e përmbysjes njerëzore; bota e tij është mes vuajtjes dhe shpresës, mohimit dhe ringritjes, ekzistencës dhe humbjes, misterit dhe besimit, mohimit të Perëndive dhe rritjes së një Zoti të vetëm; ai ka një qartësi shpirtërore të ftohtë dhe të madhërishme, herë-herë të ngrirë si galaktikat; ai është përmbysës, por shpresëdhënës i një bote të re, në fund të fundit , ai mbetet martiri më magjik i artit dhe vetë tragjedia e jetës së tij të shkurtër, 27 vjeçare, është gdhendur në pamjen e tij.

Asnjë libër i botës nuk është hapur me një varg me të fuqishëm se sa ky: përditë prendojnë zotat

Më gjeni dot një varg më të fuqishëm…?

E pamundur!

– 3 –

Fjalët e mallit: Ese e shkurtër për Dashuri me qira të Moikom Zeqos

Fjalët janë gjithnjë të copëtuara. Asnjëherë të plota. Libri i miteve është njëkohësisht edhe fjala e pathënë deri në fund, si një ëndërr në fillimin e gjërave. Fjala është qëllim, është një fillesë harte, pas së cilës mund të nisesh për një udhëtim të paditur, por që kurrë nuk e përfundon dot.

Gërmadhat e fjalëve nganjëherë janë më të vyera se fjalët e sotme. Njëlloj si rrënojat e nënujit që janë më të kapshme se skelat e ngritura mbi ujë. Të djeshmet flasin, të sotmet janë memece.

Mungesa e fjalëve është dëmi që kemi në vete, është si të duash të ecësh mes koraleve, dhe e gjen veten papritmas në një ishull duke pritur të vijnë zogjtë dhe të sjellin fjalën e duhur.

Një ishull bëhet i bukur vetëm atëherë kur është i banueshëm.

Një fjalë është e mirë vetëm atëherë kur pas saj nuk mund të zhytesh më tej nën ujërat e ditëve.

Fjalët dalin nga mollëzat e gishtërinjve, nisen drejt një udhëtimi të gjatë; shumë prej tyre zhvlerësohen nga motet dhe padobia, dhe, megjithë imagjinatën për të shpikur fjalën e duhur, atë nuk e gjetën kurrë dot.

Përjetësia me qira e Moikom Zeqos është e ndërtuar pikërisht kështu, me fjalë perëndish.

Qyteti i mbyllur, në një kuti argjendurinash  ca kuaj të verbër në lëmë dhe shatrivani i klithmave, grigjat e deleve të barinjve të Betlehemit duke hyrë brenda katedraleve gotike; Ikja nga Utopia me zërat e vuajtjes, më tej, në thellësira, dy kuaj deti, e tërheqin një koçi të Ferrit, së bashku me enigmës e pasjetës, fjala shumëpetalëshe e Moikomit, ashtu si deti, u jep ngazëllim leshterikëve të shndritshëm, ashtu si flokët e tu, stërpikur me yje e dashur; çdo erë veriore në poezinë e tij e ka një shëlbim të rremë në mbretërinë e fjalëve.

Moikomi vetë është porta që lëviz, materie e egër, pa shqisat e zakonshme, i çuditshëm në çudinë e tij poetike, përmbledhës i beftë i fjalës së ndezur si një llambë në terr. Pastaj papritur bie qetësia si një shi i padukshëm, duke ndritur ëndrrat e Ezekielit, në një poezi sa marramendëse, aq edhe tronditëse, si një qiell i dytë a i tretë në botën e madhe të fjalëve dhe të miteve.

O shenja qiellore,
që s’ju lexova dot,
E ndjej se më thoni,
Që të jem i pashpërbëshëm
 Vetëm e pamundura
Mban në duar
Vellon nusërore të Ofelisë
Të Pamartuar deri në altar!

Njeriu ndjen mall për poezinë e tij, e cila, fillimisht të duket si rrëkezë apo si jaseminët e zambakët që nëna e tij i vë në vazo, më tej gjithçka të fton ta shijosh kohën që të është dhënë, duke dashur të fitosh aq shqisa, sa edhe Fijet e Barit të Whitmanit. Moikomi del nga zhguni prehistorik i strallit, si një shpirt i rrallë dhe delikat i një Ëndrre të ëndrrave, edhe mbas njëqind shekujsh.

Ai është i dashuruar me jetën, duke kërkuar përtej mungesave dhe në meshat e mëdha të vjeshtës, s’ka nevojë të bien kambanat! I pasionuar në gjithçka që përbën jetën, por edhe pasjetën, duke gjetur lehtësisht një fytyrë të dytë të gjërave, ai shpalos jo vetëm kohërat pa kthim, por edhe erudicionin e pashoq poetik, duke prekur çmendurinë e poezisë me majat e gishtave dhe pejzat e shpirtit.

Tek ai, në këtë libër, dëshmues i një lavdie të merituar, fjalët e ndriçuara nga brenda shuhen dalëngadalë dhe bëhen si mbrëmjet e jugut, të buta, të qeta, të ndritshme; në oborret e shtëpive fryn juga, sikur në brigje ka ardhur i padukshëm vetë Serembeja! Dhe pastaj, si në një britmë apoteoze, profet i fjalës dhe rrufehedhës i pazakontë poetik, në një buzagaz mistik ai, thellë në det, ndërton qytetin e tij prej korali, që në fakt është perandoria e tij e poezisë.

I vetëdijshëm për botën e krijuar, që mund të jetë ajo e Askundit, ku askush nuk të thërret me emër, ai sheh para vetes shtrëngatat, me një karafil komete në vesh; shpall kredon e tij poetike se të shkruarit në liri është pronë përjetësie.

Tek poezia e tij vegimet lëvizin, kohërat shpejtojnë ose rikthehen, vegimet duken si emblemat e heraldikave onirike dhe poezia lind të shprehë Heshtjen.

Në vitin 1623, një prelat i famshëm, Pjetër Mazreku, duke ndjerë një dhimbje të pakufishme, do të shkruante: “E nxitur nga dhembshuria ndaj atdheut të vet, pena e vizitorit vrapoi më shumë se sa besonte“.

Të ketë ndodhur kjo edhe me Moikomin e vitit 1969, kur përgatiste vëllimin e tij të parë për të ardhur deri tek jo “Dashuri me qira“, në të cilën, jo befas, të lindur nga dhimbja, vdesin çastet e ngadhënjimeve të shkurtra, në të cilin, dielli i gurtë ngrihet mes optikës dhe shiut dhe perëndimi ndez borën në brigje.

Një poezi substanciale e përbërë nga malli për gjithçka ka në vete dhe ku e di mirëfilli se koha e ardhshme kam më shumë hapësirë për të sesa koha e tashme.

Zogj të mëdhenj
Midis Botës së Poshtme
Dhe botës së Sipërme
Më mbartin mua!

Shumë e shumë vite më parë, shkrimtari i shquar Stendal do të shkruante: “Meriton të hidhet në letër vetëm ajo që mbetet interesante dhe pasi historia e ka thënë fjalën e saj“.

Moikomi e ka përshkruar tashmë këtë rrugë historike. Ai e ka pasuruar tashmë poezinë shqipe, e ka bërë atë më të mençur, më shprehëse, më domethënëse, më moderne dhe njëkohësisht më bashkëkohore. Ai nuk ka frenezi dhe tepri, poezia është e rrjedhshme në kuptimshmërinë e saj, përtej kohës së tashme vrungullojnë shumë kohë të tjera.

Akademik Ali Aliu, duke shkruar për Moikom Zeqon, do të nënvizojë: “Rrëfimet në prozë të Zeqos janë një kopsht i madh erudicioni, kulturash dhe qytetërimesh. Të gjitha vihen në një fill të përbashkët, edhe kur kjo duket e paimagjinueshme. E bën këtë me lehtësinë e një magjistari, që kërcen dhe lëviz nëpër shekuj e hapësirë si në kopshtin e vet”.

Prandaj, edhe na merr malli për fjalët e tij … të stërpikura nga dallgët e qytetit të vjetër, Durrësit, dhe të vendit të tij.

Ka fjalë të tilla që të dritëzojnë, që janë njëkohësisht edhe mëngjes, muzg, mbrëmje apo agim mëngjesor, në të cilat ende nuk e di mirëfilli se nga cila anë vjen drita, por që, ndoshta më shumë se shumë gjëra të tjera, të bëjnë të lumtur. /Gazeta “Dita”/