By Ndërsa sjell në mendje atë ditë të ftohtë e të hidhur të 27 dhjetorit të vitit 1991, kur në Tiranën e mpirë e të varfër që gjendej në udhëkryqin e ndërrimit të sistemeve (ai komunist ende nuk kish ikur edhe pse ishte rrëzuar dhe ky tjetri që do ta pasonte ende nuk kish ardhur!), u përhap lajmi se kishte vdekur Petro Marko, edhe sot e gjithë ditën kam bindjen se ikja e tij ka qenë e mbetet në fakt një prej humbjeve më të mëdha të letërsisë shqipe.
Jo vetëm në atë kohë, por edhe më pas e deri sot kur bëhen 31 vjet që prej kur Petro Marko nuk është më fizikisht ndër ne, pakkush (për të mos thënë askush), e ka ndjerë apo e ka kuptuar realisht peshën e madhe të humbjes që pësoi e që vazhdon ta vuajë letërsia shqipe me ikjen e tij. Përndryshe, nuk do të kishim rendur të kapeshim e të mbaheshim pas gjithëfarë emrash, të shumtët pa asnjë kontribut e meritë, duke mbushur me ta sheshe e rrugë, shkolla e dosje me pafundësi dekoratash e duke lënë në harresën e ikjes një mendimtar libertin dhe shkrimtar të madh si Petro Marko.
Ikja e çdo shkrimtari është humbje për letërsinë, anipse mbetet e jeton vepra e tij. Por ikja e Petro Markos nuk qe si çdo ikje. Prandaj, edhe humbja që shkaktoi ikja e tij mbetet e madhe, e dhimbshme përgjithmonë.
Petro Marko erdhi në letërsinë shqipe në kohën e Migjenit, por bashkë me Nonda Bulkën qenë të vetmit që patën talent të mos humbisnin pas emrit të Migjenit.
Ai erdhi për t’u bërë më pas me jetën dhe veprën e tij njeriu ku gjendeshin bashkë edhe idealisti ëndërrimtar, por edhe revolucionari kokëkrisur; edhe romantiku me ndjeshmërinë e brishtë që mund të ta mëkojë vetëm një bukuri si ajo e Dhermiut ku u lind, por edhe rebeli që nuk diti asnjëherë t’i bishtnojë fatit, edhe kur ai u tregua i padrejtë dhe i pamëshirshëm shpeshherë me të në të gjitha kohët dhe në të gjithë regjimet; edhe atdhetari dhe patrioti i madh që thoshte “E dua Kosovën gjer në dhimbje se është Shqipëri”, por edhe antifashisti dhe internacionalisti që do të rendëte përkrah luftëtarëve të “Brigadave të Kuqe” në Spanjën monarkofashiste.
Jeta e Petro Markos është e shenjuar sa përmes rrathëve të persekutimit e martirizimit, po aq edhe nëpër gjurmët e ringjalljes e ringritjes së mundimshme. Gjithmonë sfidues dhe kontestator, dhe po aq rebel në jetë e letërsi (“Qyteti i fundit”, “Një emër në katër rrugë”, “Katër Gjikët e mirë”), ai qe revolucionar deri në kufijtë e anarkizmit.
Nëse do të më duhej të gjeja dikë me të cilin mund ta krahasoja Petro Markon, nuk do të hezitoja ta quaja Che Guevara ynë.
Ndërsa vepra e shkrimtarit Petro Marko në gjithanshmërinë dhe shumëllojshmërinë e vet qe dhe mbetet vepra e një shkrimtari që do t’i bënte nder çdo letërsie.
Ashtu sikundër njihen e pranohen prej shumëkujt ndër studiuesit, kritikët, shkrimtarët, por edhe lexuesit si pararendës të medernitetit të poezisë shqipe në gjysmën e dytë të shekullit të kaluar Dritëro Agolli, Ismail Kadare, Fatos Arapi dhe Dhori Qirjazi, unë mendoj se edhe Petro Marko me veprën e vet është pararendës i modernitetit në prozën shqipe të së njejtës kohë.
Sepse Petro Marko i dha prozës e në veçanti romanit në shqip, cilësinë e artit të të shkruarit përmes një gjuhe dhe figuracioni artistik krejt të ndryshëm në cilësi dhe në formë, në dallim nga shumë prej pararendësve të tij, që dominoheshin nga klishe patetike dhe përshkrime lineare përgjithësisht naive e pa ndonjë vlerë të qenësishme artistike, veprat e të cilëve edhe sot përmenden më shumë për arsye dokumentare e historike.
Heroi i Petro Markos është njerëzor, është tokësor, është i vërtetë dhe i besueshëm, edhe kur bën personazh veten e tij si Gori tek “Hasta la Vista” ( Gori është Guri, në greqisht Petro).
Petro Marko ka edhe një meritë tjetër, për mendimin tim më e madhja meritë e tij, sepse ai qe pari që i dha prozës në shqip universalitetin e munguar, duke e bërë letërsinë tonë të denjë dhe dhënëse në mozaikun e letërsisë europiane, njësoj siç kishte bërë më parë De Rada.
“Hasta la Vista”, “Nata e Ustikës” etj. janë shembujt më domethënës jo vetëm pse ngjarjet nuk zhvillohen në Shqipëri, por më shumë prej faktit se shkrimtari na jep aty universalitetin e fateve njerëzorë, të luftës për drejtësi shoqërore, por edhe të vetë dashurisë, pa të cilën ç’vlerë do të kishte vetë njeriu, kulti i të cilit është motivi qendror i veprës së Petro Markos.
Si e tillë, vepra e Petro Markos nuk ka nevojë për shpjegime apo për adresë. Ajo është si vepra e Heminguejit apo e Pablo Nerudës, lexohet dhe shijohet gjithkund.
Por ndërkaq, karakteri apo përmasa universale e veprës së Petro Markos merr vlerë të veçantë, sepse në të gjendet Shqipëria e shpirtit të shkrimtarit dhe i gjithë universi i saj që përcakton kësisoj raportin e ndesjelltë të shkrimtarit me vendin e tij, por edhe të shkrimtarit me botën ku gjendet njësoj si të gjithë shkrimtarët e tjerë.
Një veçori që sjell si kontribut Petro Marko me veprën e vet ështē edhe dimensioni qytetar i saj. Ai e shkëputi romanin nga keneta apo nga balta dhe solli në të qytetin si psikologji, si mentalitet, si kulturë, si vizion, si e nesërme.
Pa dashur dhe pa pretenduar të bëj analizën e plotë të veprës së Petro Markos, u ndala vetëm në disa nga ato që unë i mendoj si kontribute të qenësishme të tij ndër shumë të tilla, duke e përkujtuar shkrimtarin tonë të madh në 31 vjetorin e ndarjes nga jeta dhe duke e risjellë në vëmendjen e lexuesit, i cili na dha aq shumë, duke sakrifikuar e duke vuajtur shumë më shumë, si një qëndrestar dhe patriot i madh.
Ndaj Petro Markos jemi borxhlinj. Përballë emrit dhe veprës së tij duhet të ndjehemi të turpëruar e të qëndrojmë kokulur, sepse nuk i kemi dhënë vendin që meriton.
(Portreti i Petro Markos, vizatim i “Skulptorit të Popullit” Hektor Dule).
