By Ontario-Kanada
Mirabela Haxhaja Hali kërkuese shkencore në Kanada, në një intervistë për Albanian Montreal Press, na tregon për aktivitetin profesional dhe kërkimet shkencore në fushën e mjekësisë. Së fundmi ajo ka pasur një projekt të suksesshëm për një vaksinë ndaj Klamidias, sëmundjes seksualisht të transmetueshme. Vajza nga Shkodra për 16 vite ka realizuar kërkime në tre fusha të ndryshme të mjekësisë, dhe nga kjo eksperiencë është bashkautore në 14 publikime në revistat shkencore mjekësore dhe bashkautore në 44 prezantime në konferenca të ndryshme në fushën e mjekësisë brenda dhe jashtë Amerikës së Veriut.
Qyteti i i Windsor është qytet kufitar me Detroit të shtetit të Michigan të Amerikës, ku ajo ka mbi 16 vite që punon në Wayne State University të Detroit si kërkuese shkencore në fushën e studimeve mjekësore. Për të njëjtën periudhë Haxhaja-Hali gjithashtu është pedagoge e jashtme në Saint Clair College në Windsor, ku jep lëndën e Kimisë për studentët që duan të pranohen në programet e shkencave shëndetësore.
Si ishin fillesat tuaja si kërkuese shkencore në Ontario, Kanada? Cilat janë fushat ku ju jepni kontributin tuaj shkencor?
Mund ta quaj veten me fat për sa i përket përfshirjes në fushën e kërkimeve shkencore në Ontario, Kanada, pasi sapo emigrova në Kanada në vitin 2002, u pranova në programin e nivelit Master në Shkencat Biologjike në Universitetin e Windsor të provincës së Ontarios. Aty përkojnë fillesat e mia si kërkuese shkencore në kërkimet laboratorike që duhej të bëja për mbrojtjen e temës shkencore në fushën e Gjenetikës. Menjëherë pas mbrojtjes së Masterit, fillova punë në Shkollën e Mjekësisë në Wayne State University të Detroit të shtetit të Michiganit në Amerikë (qytet kufitar me Windsor) në një laborator të kërkimeve mjekësore në Departamentin e Imunologjisë dhe Mikrobiologjië. Këto kërkime përkojnë me zhvillimin e një vaksinë kundër sëmundjes seksualisht të transmetueshme të Klamidias. Kam dhënë kontributin tim mbi 7 vjet e gjysmë në këtë fushë kërkimesh. Pas kësaj eksperience kam kaluar në një tjetër fushë kërkimesh në po të njëjtin institucion, por në Departamentin e Shkencave Vizuale dhe Anatomike, kërkime që përkojnë me humbjen e dëgjimit dhe simptomën e tingëllimës në vesh (Tinitus) të shkaktuar nga dëmtimi i organit të dëgjimit. Jam marrë me studimin e pjesëve të trurit që janë prekur nga humbja e dëgjimit veteranët që kthehen nga lufta. Jam marrë gjithashtu me studimin e shkallës së dëmtimit të qelizave në organin e dëgjimit, veshin, dhe sa janë ndikuar sistemi i balancës dhe i ekuilibrit nga humbja e dëgjimit që shkaktohet nga zhurma e armëve ose shpërthimeve në luftë. Edhe këto kërkime zgjaten për një periudhë mbi 7-vjeҁare. Ka mbi një vit që kam kaluar në një fushë tjetër kërkimore, atë të diabetit, në Departamentin e Shkencave Farmaceutike në Shkollën e Farmacisë po në Universitetin Wayne State.
Zbulimi i vaksinës efektive të Klamidias, sëmundje seksualisht e transmetueshme. Ju i keni kushtuar mjaft kohë e studime këtij projekti, si duhet të përgatitemi dhe cfarë duhet të dimë më shumë ne si shoqëri?
Siҁ e theksova dhe me lart, është një periudhë mbi 7 vjet e gjysmë që kam kontribuar në studimin e projektit për të zbuluar vaksinën kundër sëmundjes seksualisht të transmetueshme të Klamidias. Ka qenë një projekt shumë mbresëlënës, një ndërthurje e punës kërkimore në nivelin qelizor dhe në kërkimet e bëra me kafshët laboratorike duke infektuar qelizat dhe kafshët laboratorike me bakterin e Klamidias, dhe duke i trajtuar me kandidatët e vaksinës dhe me antibiotikë në gjendje të lirë ose të futura në nanokapsula për të arritur një trajtim më të shpejtë të infeksionit. Një gjë që duhet patur parasysh për infeksionin gjenital të Klamidias është që ky infeksion jo vetëm që shkakton pasoja në organet gjenitale, por dhe tenton të diseminojë (vendoset) në nyjet e trupit, pra ku kemi bashkim kockash, si në gjunjë, në bërryla, dhe në bashkimin e kockave të gishtave, dhe me kohë shkakton artritin reumatoid. Meqënëse vaksina për të cilën kam punuar nuk është aprovuar akoma për t’u aplikuar tek njerëzit, e vetmja mënyrë që të mbrohemi nga kjo sëmundje është të merren masa nga vetë individi për të praktikuar seks të sigurtë. Antibiotikët janë mënyra më efektive për momentin, por e veҁanta e kësaj sëmundjeje është që infeksioni ka raste që kalon në një gjendje të fjetur dhe tenton të rishfaqet sërish. Pikërisht për këtë, aprovimi dhe nxjerrja në treg e kësaj vaksine do të ishte një arritje e madhe në fushën e mjekësisë.
Cilat janë më të rejat tuaja të fundit rreth projekteve studimorë shkencore, cilat janë objektivat e reja?
Deri para një viti jam marrë me kërkime në fushën e humbjes së dëgjimit. Këto kërkime kanë konsistuar në analizmin e organit të dëgjimit, veshit, cilat qeliza dëgjimore janë ndikuar dhe dëmtuar më shumë nga humbja e dëgjimit apo tingëllima në vesh e shkaktuar nga zhurmat e armëve dhe shpërthimeve në baza luftarake. Më e rëndësishmja në këtë drejtim ka qenë puna kërkimore në kuptimin dhe analizimin se cilat zona të trurit janë ndikuar më shumë nga humbja e dëgjimit. Me anë të fotografimeve me rezonanca magnetike, nëpërmjet injektimeve tek minjtë laboratorikë të një substance që shërben si agjent kontrasti, në bazë të nivelit të absorbimit të këtij agjenti nga zona të ndryshme të trurit, kemi arritur të përpilojmë një hartë anatomike të trurit me zonat që kanë aktivitet më të lartë dhe zonat me aktivitet më të ulët të shkaktuar nga humbja pjesërisht dhe plotësisht e dëgjimit.
Duke qenë se jam shumë kërkuese ndaj vetes, gjithmonë duke pasur parasysh faktin që nuk është e lehtë të ndërrosh fushën e kërkimeve, ka mbi një vit që jam përfshirë në një projekt kërkimor në fushën e studimit rreth sëmundjes së diabetit. Ky projekt konsiston në studimin e sëmundjes që në nivelin brenda qelizor, duke arritur të kuptojmë sjelljen e proteinave të ndryshme në citoplazmën, membranën dhe bërthamën qelizore që ndikohen më shumë ose më pak nga niveli i sheqerit. Për më tepër po studiojmë sëmundjen dhe në nivelin e pankreasit si një ndër organet kryesore të prekura nga diabeti duke izoluar qelizat direkt nga pankreasi i minjve laboratorike. Këto minj i ushqejmë me dieta të pasura me shumë yndyrna ose me pak yndyrna, në mënyrë që të induktojmë diabetin që vjen nga obesiteti i shkaktuar nga yndrynat e tepërta në organizëm.
Ju punoni në Amerikë dhe jetoni në Kanada. Si është përditshmëria juaj mes dy vendeve më të zhvilluara të botës?
Po bëhet një periudhë 16-vjeҁare që unë ndjek të njëjtin itinerar përsa i përket punës sime të përditshme. Unë banoj në qytetin e Windsor të provincës së Ontario-s, Kanada, qytet kufitar me Detroit të shtetit të Michigan-it në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Kaloj kufirin Kanada-Amerikë ҁdo mëngjes duke paraqitur vizën e punës që më lejon të punoj në Amerikë në bazë të marrëveshjes për punë që kanë dy vendet fqinje. Është Lumi i Detroit-it ai që na ndan dy shtetet dhe ҁdo ditë unë kaloj përmes tunelit nënujor për të kaluar në anën tjetër të kufirit. Në fillimet e punës sime në Detroit isha pak më e ndrojtur, pasi kisha në mendje që sido që të jetë jam në një shtet tjetër, por me kalimin e viteve kjo ndjesi u largua. Nganjëherë shfaq paksa shenja nervozizmi kur gjej shumë makina në rradhë për të kaluar kufirin pasi orari i punës në mëngjes duhet respektuar, por dhe kur do të kthehesh në shtepi mezi pret të kalosh kufirin nga një ditë e lodhshme në punë. Në këtë periudhe pandemie, kufiri ka mbi një vit që është i mbyllur për masën e gjerë të popullsisë, dhe vetëm ne që konsiderohemi punonjës thelbësor na lejohet të kalojmë midis dy shteteve, dhe kjo më bën të ndihem pak si më e privilegjuar. Masat e sigurisë janë pak më të rrepta nga ana e kufirit kanadez. Megjithëse si Michigani dhe Kanadaja janë pjesë e Amerikës së Veriut, një ndryshim e vë re midis këtyre dy shteteve, që rrjedha e jetës ecën më shpejt ne Shtetet e Bashkuara, në Kanada merren gjërat më shtruar.
Pandemia dhe COVID-19 provokuan nje fluks të madh panjohurish dhe gjatë gjithë kësaj periudhe prej zhvillimit të saj kërkimet shkencore ishin nga më të ndryshmet. Po ju, a u përfshitë në ndonjë projekt për zbardhjen e këtij virusi?
Kërkimet në fushën e virologjisë ashtu si në cdo fushë tjetër të shkencave mjekësore janë të shumta, por është e vërtetë që menyra se si filloi dhe si u përhap COVID-19 në të gjithë globin, pasojat që ky virus shkaktoi në një periudhë aq të shkurtër të përhapjes, e vunë përballë një testi të madh komunitetin e shkencetarëve. Në fillimet e pandemisë, unë sapo kisha filluar kërkimet në fushën e diabetit, kështu që nuk pata mundësinë të përfshihesha në një projekt të drejtpërdrejtë për kërkimet për virusin e COVID-19. Por me të filluar pandemia, ne si komunitet kërkuesish shkencorë në Universitetin tonë kemi qenë në gadishmëri që nëse do të lindte nevoja, do të ndalonim kërkimet në fushat tona përkatëse dhe të jepnim kontributin tonë për të kuptuar të panjohurat e këtij virusi dhe për të kontribuuar në zhvillimin e vaksinës. Aq më tepër që unë personalisht kam pasur eksperincë të mëparshme me kërkimet në zhvillimin e një vaksine kundra një bakteri sic është Klamidia, një eksperincë e re për gjetjen e një vaksine tjetër, por tashmë të një virusi sic është COVID-19, do të ishte një pasuri më tepër në aktivitetin e punës sime shkencore.
Bisedoi: Blerina Ruka
