By “Në toponomastikë ruhet shumë herë fjala që gjuha me kohë e ka humbur. Ruhen, gjithashtu, trajta të moçme të gjuhës, të cilat kjo vetë i ka harruar, po që me emrat e vendeve na kanë mbetur të gjalla si fosile të vjetra.” – Eqrem Çabej
“Në nomenklaturën toponimike të Kosovës hasim gjurmë të vjetra me adjektivin “Llatine” në emërtime të tilla si: Vorret Llatine, Kisha Llatine, etj. Termi “Llatin” në thelb shenjon popullsinë shqiptare të ritit katolik, e jo popullsinë romake, siç mund të kuptohet në mendësinë popullore ose siç shpjegohet nga disa autorë të ndryshëm serbë.”
Toponime besëtytnore që lidhen me gurë, drunj dhe ujëra të shenjtë për shërimin e sëmundjeve të ndryshme
Ahi – i vetmi dru i llojit ahu në këtë vend. Besohet se kush prek në të i ndodh ndonjë fatkeqësi (Koshutan).
Çilim Potok – burim uji, në shkëmb, në trajtë të këmbës. Vendi që rrjedh ujin quhet Çasha. Uji përdoret për shërimin e syve, kur lahen sytë ditën e diel para se të lindë dielli (Shala e Bajgorës) (Maloku 1962: 526).
Guri Biruem – gur i madh në të cilin janë të mbështetur dy gurë të tjerë. Te ky gur gratë shkojnë për Shëngjergj për shëndet (Krilevë – Kamenicë).
Guri çi Leton – gjendet pranë Malit të Drenit. Nën të pikon uji, për të cilin thonë se “m’u lye me ata ujë është ilaç për sëmundjen e eshtrave (rahitisin – reumën) (Llapçevë Rahovec).
Guri çi Xhimon – gjendet n’Prrue t’Madh. Populli thotë se gjithmonë lëshon gjëmë (Llapçevë – Rahovec).
Guri Nusës – shkëmb në Përrue t’Madh. S’është aq i madh, por legjendën se si ka mbetur ky emër s’di ta tregojë askush (Llapçevë).
Guri Ethev – gjendet n’ledinë pranë rrugës për në Dobërdol, pranë është një thanë. Thuhet se nëse të zënë ethet, shkon t’i lidhësh disa penj për ethe, të lëshojnë menjëherë (Gllarevë).
Kroni Etheve – ndodhet mbi fshat, afër Kishës që quhet Xhytet. Ditën e Shëngjergjit atje të rinjtë i lajnë sytë për shëndet (Strofc).
Lulat e Etheve – livadh me lule të verdha, me të cilat shëronin ethet (Murgull).
Kroni Dredhzave – ndodhet në fund të Prronit të Likeneve. Te ky burim njerëzit shkonin për të shëruar puçrrizat që u dilnin në trup, të cilat popullata i quante dredhza, sepse janë të vogla, të rrumbullakëta e të kuqërremta. Sipas traditës, për të pasur sukses shërimi, njerëzit pranë kroit lënë të holla t[ë metalta, ndonjë faculetë, peshqir etj. (Busavatë – Kamenicë).
Kroni Etheve – krua me ujë shërues kundër sëmundjes së etheve (Barani i Poshtëm).
Kroni Etheve te trojet e vjetra, te Trojet Kelmende, ku dikur merrnin ujë, ka mbetur si i shenjtë dhe besohet se i shëron ethet (Kleçkë ).
Kroni Ilaçeve pus, krua që rrjedh. Përdoret për pastrimin e syve. Vendasit thonë se për ilaç njerëzit kanë ardhur edhe nga Beogradi për të marrë ujë. Ujë i gjelbët. Është shumë i fortë kur pihet. Të vlon si gëlqere po e hodhe në vesh (Makresh i Poshtëm).
Kroni Syve – gjendet në një livadh përmbi Kullë e Kishë. Thuhet se uji i këtij kroi është shërues për sëmundjet e syve (Murgull).
Kroni Krojzave krua, uji i të cilit besohet se shëron një lloj sëmundjeje të lëkurës (Marevc).
Kroni Syve – burim uji në mal. Te ky krua që moti njerëzit shkonin për kurimin e sëmundjeve të syve (Busavatë).
Leshnja – burim uji rrëzë një kodre. Banorët e fsh. Bradash, Peran e Bajçinë natën e Shëngjergjit merrnin ujë dhe të nesërmen me të zonjat e shtëpisë i stërpiknin anëtarët e familjes herët në mëngjes me qëllim që të kishin shëndet të mirë (Bradash).
Lisi i Smallushës në rrugën që lidhte fshatrat Smallushë dhe Sllovi të Lipjanit, ishte një lis me një vrimë ku mund të përbirohej njeriu. Kush kishte nevojë të lirohej nga sëmundjet, nga të bamet (magjitë) dhe nga gjitha të ligat, hynte nga njëra anë dhe dilte në anën tjetër duke u lutur për ta larguar të keqen nga trupi i vet dhe aty lidhte ndonjë shenjë nga teshat e trupit.
Rrethi i Shëlbunë – një rreth, stenë, më i dalluar nga të tjerët përreth. Së bashku formojnë një mozaik gurësh në formë rrethore që i përngjajnë një rrethi Katekumne. Ky rreth ndryshe është quajtur edhe Gurin i Shenjtë, shëlbuesit të premtuar ku njerëzit shkonin për të gjetur shpëtim (Karashëngjergj).
Rrethi i Përbinë – një shkëmb mesatar, me një hyrje prej së larti në formë gjysmëharku. Sipas një gojëdhëne thuhet se ky rreth ka fuqi magjike për ta larguar dhembjen e kokës nëse rrëshqitet aty dytri herë në javë (Zym – Has).
Rrethi i Grave – rreth me strehë i gjatë 50 m ku gratë i dërgonin për lindjen e fëmijëve (Zym).
Rrethi Saziut gur i madh me birë, sipas emrit vetjak Sazi, ku shkojnë njerëzit për kurim (Mazrrek, Nashec). Gojëdhëna thotë se ka veti mrekullibërëse (besëtytni).
Rrugza – ara nën Rrugëzën e mbi Rrugëzën. Sipas besëtytnive, banorët e Blaçit dhe ata që janë ndalur për të pirë ujë këtu kanë besuar se për të pasur udhë të mbarë, shëndet dhe jetë të gjatë “kush pi ujë në këtë krua duhet ta ñuk (këpusë) një pe nga rrobat e veta dhe ta lërë në një vend në formë dritare a frengjie mbi lëfytin e kroit. Peri i këputur nga rroba e atij që pi ujë duhet të jetë i kuq, apo edhe i gjelbër, i kaftë, i kaltërt a i bardhë. Po u këputën dhe u lanë tre penj me ngjyra të ndryshme dobia është më e plotë. Me këtë rast është thënë edhe një lutje e thjeshtë: Pe la˚ çet pe por udh’ t’mar, por shñet e por jet’! (Blaç).
Topikë me emrin e Gjarprit
Birat e Gjarpije – vend në mal ku ka shumë bira dhe gjarpërinj (Bistricë, Shala e Bajgorës).
Bregi Xharpnit (Stublla e Epërme Viti).
Çuku i Xharpive – çukë, sukë, në të cilën në pranverë më së pari shihen gjarpërinjtë (Gjurgjvik i Madh).
Gavrat e Gjarpnit – (Brrut – Opojë).
Gur’i Gjarpnit – gur (Dyz, krahina e Llapit).
Gjarpnet – mal (Peçan, Suharekë).
Hurdhat e Gjerpnit – truallishte, përherë ka pasur gjarpinj e bolla (Karashëngjergj).
Hurdha Xhêrpnit – arë, përreth ka dru çarri, murriz (Plane – Has).
Kërrshi Gjarpnit – (Vidishiq – Mitrovicë).
Kërshat e Xharpnave shkëmbinj në të cilët ka pasur shumë gjarpinj (Zhdrellë – Gjakovë).
Kodra Gjarpijve – lëndinë në të cilën ka shumë gjarpërinj (Izhancë, Shtërpcë).
Kodra Rras’s Gjarpive (Gërgoc – Lugu i Baranit të Gjakovës).
Lugu i Gjarpnojve – livadh e mal (Murgull).
Pusi i Gjarpive në këtë pus ka pasur shumë gjarpinj (Rakoc).
Rrasat e Gjarpnive – shpat me male (Zym).
Rrezja e Gjarpijve kullotë (Herticë).
Shpella Gjarpijve – shpellë në mal në të cilën rrinë shumë gjarpërinjtë (Izhancë Shtërpcë).
Udha e Gjerpnit – rrugë ku kanë dalë gjarpërinj (Karashëngjergj Has).
Toponime që shenjojnë kategori sociale (tituj, ofiqe)
Me apelativat: agë, beg, zotni, bajraktar, nizam, fukara, kaçak:
Kodra Brahim Agës – kodër (Pepiq – Pejë).
N’Breg të Ibrahim Agës – kodër, varre (Pepiq).
Livadhi Begit – livadh (Blaç).
Prroni Begit – lugajë (Bibaj Ferizaj).
Livadhi Zotnisë – pronë e Ahmet Agës, që ka qenë pronar i pjesës më të madhe të pasurisë (Kolovicë).
Livadhi Zotnisë – arë. Fushën e Baranit e kanë punuar çipçinjtë të cilët zotërisë i jepnin 1/10 pjesë të rendimentit. Këtë arë ia kanë punuar falas (Barani i Epërm).
Mullini i Zotnisë – mulli i ndërtuar për autoritetin numër 1 në kohën e sundimit feudalospahi për mbledhjen e rentës natyrore turke (Smrekornicë).
Ara Bajraktarit (Shtupeq i Vogël – Pejë).
Ara te Livadhi i Bajraktarit – ar (Strofc).
Arat e Bajraktareve – ara, pronë e familjes Bajraktari (Trubuhoc).
Livadhi Bajraktarit (Ortakoll – Prishtinë).
Kodra e Bajraktarve – dikur pronë e një bajraktari (Rakoc).
Kroni Nizomve – krua (Murgull).
Çadrat e Nizamve – (Broboniq – Mitrovicë).
Gurt e Nizamve – shkëmbinj ku paskan pushuar nizamët (Kalaticë).
Gurra e Nizamve – (Brainë).
Kroni Nizomve – krua (Murgull).
Vorri Fukaresë – varr i një personi që ka vdekur nga uria në kohën e sundimit të Bullgarisë (Gjurgjevik i Madh).
Gropat e Kaçakve – kodrinë në bjeshkë (Cërrcë).
Toponime që shenjojnë qenie mitologjike (zana, dragonj, shtriga, lugat)
Lugu i Zanave – një vend i përthyer keq dhe i padepërtueshëm (Galicë).
Lugu i Zanave – lug (Bradash).
Kroni i Zanave krua në bjeshkët e fshatit. Sipas besimit popullor aty ka qenë vendqëndrim i zanave të malit që i përcillnin kalimtarët e rastit (Kaliçan).
Vorret e Zanave – varre (Kijevë Malishevë).
Gropa Drangonit – thuhet se aty janë gjetur fërkeme (gjurmë) të dragonjve (Bratotin Rahovec).
Gurt e Dragojve toponim mitologjik në Malësi të Deçanit.
Ku Kcejn Drangojt (Voksh – Deçan).
Lugu Shtrigave (Shushticë Drenicë).
Lugu i Shtrigave (Pepaj – Prishtinë).
Prroni Keq – thuhet se në të dikur kishte djaj (dreqën), prandaj quhet kështu (Llapçevë).
Kroni i Keq – gjendet në një përrua afër lumit të Kovaçicës – kur pihet e dëlir njeriun nga vreri (acidi) (Shala e Bajgorës) (Maloku 1962: 526).
Çilim Potok – burim uji, në shkëmb, në trajtë të këmbës. Vendi që rrjedh ujin quhet Çasha. Uji përdoret për shërimin e syve, kur lahen sytë ditën e diel para se të lindë dielli (Shala e Bajgorës) (Maloku 1962: 526).
Kroi i Shtrigës – krua (Bresanë).
Kroni i Vidaricës – uji i këtij kroi përdoret për të shëruar ethet, kur pihet ditën e diel pa lindur dielli (Shala e Bajgorës) (Maloku 1962: 526).
Lugi Lugatit mbi bazë të besëtytnive të dikurshme, gjoja se në këtë lug kishte lugetër (Bardhaniq).
Prroni Lugatit – thuhet se në këtë përrua e kanë varrosur lugatin (Rogovë).
Toponime legjendare
Ara Gjakut – këtu thuhet se u takuan dy palë krushq që s’deshën asnjëra palë t’ia lëshojnë udhën tjetrës dhe, sipas zakonit të vendit, u vranë që të gjithë. Pra kemi të bëjmë me legjendën e njohur të krushqve (Vojnik).
Guri Ngult – në të kanë qenë dy shenja në formë të gishtave të dorës së njeriut. Sipas një legjende, kur paskan luftuar Musa Kesexhia dhe Kraleviq Marko e paskan hedhur këtë gur nga një kodër. Tani nuk është aty guri sepse e kanë shkulur (Cernicë – Gjilan).
Guri Nuses – thuhet se nën atë gur është varri i dy nuseve, qysh nga kohërat e lashta kur dy palë krushq kanë luftuar në udhë e së fundi edhe dy nuset (Gllarevë).
Kroni Zuçit – sipas një legjende, thuhet se këtu dikur buronte një ujë i madh i cili e rrezikonte fshatin, kështu që fshatarët e mbyllën këtë me lesh delesh dhe tani ka mbetur vetëm zuqi (Çifllak).
Fërkemi Mujs – gjurmë në vendin e quajtur Llanak. Sipas legjendës, Muji kur ka bërë përpjekje të fluturonte, ka lënë gjurmë këmbësh mbi gurin që ka shkelur. Ai gur është i bekuar (Pasomë).
Llazi i Mujit – flitet se në këto vise gjoja paska vdekur i vëllai i Mujit, trim i njohur nga rapsoditë popullore, dhe se Muji paska ardhur për ta kërkuar nëpër fshatrat e Rugovës (Krasniqi 1987: 59) (Rashan – Shala e Bajgorës).
Vorret e Dy Parë Krushçve në atë vend thuhet se dikur moti ishin takuar dy palë dasmorë (krushq). Asnjëra palë nuk kishte pranuar t’ia lëshonte rrugën tjetrës dhe kështu fillojnë luftën, ku mbesin të vrarë të gjithë krushqit, hoxhallarët e bajraktarët kanë luftuar në mes vete dhe kishin mbetur të vdekur, e më në fund, sipas legjendës, kishin luftuar në mes vete edhe nuset dhe vriten. Thuhet se njëra palë e krushqve kishin qenë të Lloçanit (komuna e Deçanit), e që kishin marrë nusen në Këpuz (të komunës së Klinës), ndërsa këta të Këpuzit kishin marrë nusen në Deçan (Gërgoc).
Toponime historike
Ara Palekës – malishtë. Aty gjendet varri i Ferat Dragës, i vrarë si ballist më 1946, prill, në Kpuz. Është varrosur prej Deli Bauçit të Volljakës (Volljakë).
Çuka Gllarevs – kodër, sukë. Në kohën kur Bullgaria i kishte nënshtruar këto vise, Çuka përdorej si pikë orientuese e matjeve gjeografike për Llapushë (Prekorupë), në majë të saj ngulej flamuri bullgar dhe një dërrasë me kryq (Gllarevë).
Kodra Stejevcit – vargmal që shtrihet deri në Balicë e Polanë. Është vend i njohur lufte i çetave kaçake të Drenicës, që luftonin kundër regjistrimit antipopullor serbomadh (Vojnik).
Shpella e Azem Bejtës – gjendet në Malin e Rupës, është e thellë 72 m dhe e gjerë 1.5 m. Më 1924, nga shokët e tij është hedhur trupi i Azemit. Eshtrat e tij u nxorën prej 2324 maj 1972 dhe u vendosën në Galicë (Përçevë).
Krrshi Rexhep Fetahit – thonë se në kohën e aksionit të armëve më 1965, nga ky shkëmb i lartë 6070 m kërceu Rexhep Fetai dhe vdiq, për t’u shpëtuar torturave (Drelaj).
Shtraza e Bugarit – në majë të Çyçavicës, këtu ishte karakolli (kufiri) mes Bullgarisë dhe Austrisë 1915-1918 (Dubovc).
Vorret e Doblibregs – varre të fshatarëve të pushkatuar nga ushtria serbe më 1912 (Bainë).
Toponime tautologjike
Guri i Shenapatokit – lug që sjell ujë kur bie shi. Topoleksemë e kryqëzuar tautologjike nga shq. she dhe serb. patok (Sankoc).
Llazina e Rrahave – lëndinë. Serb. lazina “rrah” (Melenicë).
N’Lugi Dol – arë (Vërmicë).
Vrella e Burimit – burim uji (Murgull).
Veliki Llaz i Vogël – korije (Kopiliq).
Veliki Llaz i Madh – korije (Kopiliq).
