“Shqipërues gjenial, me mjeshtri e shije si pakkush, në një masë më të madhe se çdokush tjetër, ky lëvrues i madh i fjalës shqipe i çoi lart mundësitë shprehëse të gjuhës sonë duke kontribuar që të ngrihet kjo në rangun e gjuhëve më të zhvilluara, e aftë për të shprehur çdo mendim, sado të lartë, çdo ndjesi, sado të hollë”
Mahir Domi

“Fjalët turqishte që kanë hyrë në gjuhë e që i kupton populli anembanë Shqipërisë, janë shqipe më e mirë se neologjizmat e pakripura dhe të pakuptueshme”
Fan Noli

Fan Noli, si rrallëkush tjetër, është një institucion më vete, të cilit bota shqiptare i mbetet borxh për shumëçka. I mbetet borxh edhe gjuha shqipe, për fannolikat e tij të papërsëritshme, po aq sa edhe ky i mbetet borxh gjuhës shqipe, që kjo gjuhë i dha atij forcën dhe krenarinë e të qenit shqiptar. Fan Nolin ne sot mund ta respektojmë jo duke thënë fjalë të mëdha e të përzgjedhura për të në përvjetorë të rastit, por duke punuar për gjuhën shqipe e duke përdorur korrekt shqipen standarde. Për këtë gjuhë punoi aq shumë edhe ky tribun, për të cilën ne punojmë aq shumë për ta degraduar e rrënuar pamëshirshëm e barbarisht.

Është vështirë të thuhet sot se cili ishte roli më i rëndësishëm i Nolit: si letrar, si publicist, si historian, si kishtar, si politikan, si përkthyes, si muzikolog, si poliglot etj. Por, një gjë nuk është vështirë të dihet, që Noli ishte me më shumë njohje gjuhe dhe përdori shqipen më të rrjedhshme që mund të kesh sot.

Fannolikat e papërsëritshme

Sa herë që e bie puna ta zëmë në gojë emrin e madh të Fan Nolit – kur lexojmë ndonjë vepër të tij apo kur citojmë ndonjë mendim a thënie me vlerë, nga ato fannolikat (që të kujtojnë filipikat e Demostenit, fjalimet e famshme politike të tij kundër mbretit Filipit II të Maqedonisë), na shkon mendja gjithnjë te figura shumëdimensionale e tij: e poetit, historianit, politikanit, shtetarit, muzikantit, klerikut, përkthyesit, poliglotit nga më të spikaturit që ka pasur kombi ynë ndonjëherë. Por, asgjë më pak se këto nuk është figura e Nolit edhe si njohësi dhe përdoruesi më i mirë i shqipes dhe si kontributor i mendimit teorik dhe prodhimit edhe në fushën e gjuhës. Dhe pikërisht pse ishte njohësi, krijuesi dhe përdoruesi më i mirë i gjuhës shqipe dhe i shumë gjuhëve të tjera, ai është edhe poeti, oratori, publicisti e përkthyesi brilant i papërsëritshëm edhe nga anglishtja në shqip, si mund të thuhet, i krahasueshëm vetëm me figurën e mikut të tij të ngushtë dhe princit të gjuhës shqipe, Faik Konica.

Noli njihte gati të gjitha gjuhët kryesore të botës dhe është përkthyesi më i madh, më cilësor dhe i paarritshëm. Fan Noli nuk ka përkthyer vetëm libra fetarë, po korifenjtë e botës, ai ka bërë Shekspirin të flasë shqip në përkthimet e tij (Gjeci Vllasi).

Për të qenë në lartësitë e tilla, Fan Nolit nuk i pengonte aspak “gjuha e varfër shqipe”, siç u pengonte kjo gjuhë disa autorëve të tjerë të kohës së tij, apo siç u pengon edhe sot disa krahi­narëve shqipja standarde. Përkundrazi, gjuha shqipe i jepte atij forcën si Anteut që i jepte toka. Me fjalën e tij pasionante, me oratorinë e tij brilante, me veprën e tij shumëdimensionale, e ngriti këtë gjuhë si në të shkruar e si në të folur në shkallën më të lartë. Dhe i dha kështu një krah të fortë standardizimit të gjuhës shqipe me prurje të reja e të mëvetësishme. Përbuzësit e shqipes, që e pandehnin për të varfër e për të padenjë për të folur me këtë gjuhë, Noli do t’i fshikullonte siç dinte vetëm ai:

“Ca autorë shqiptarë thonë se gjuha jonë është aq e varfër sa nuk mund t’i japësh një palë mend as një evgjiti. Po unë them që ata autorë që thonë këtë, s’janë të zotët t’i japin mend evgjitit as me ndonjë tjetër gjuhë. Kurrë mos pandehni se s’kemi autorë të mëdhenj nga shkaku që gjuha nuk na ndih. Autori i madh është i madh edhe memec. Piktori i madh është piktor edhe pa duar. Gruaja e bukur duket një mijë herë më e bukur, po të jetë e veshur me lecka. Dhe idetë e bukura janë një mijë herë më të bukura të mbështjella me fjalët e varfra të popullit, se sa me fjalët e stolisura të filozofëve”.

Përbuzës të tillë të shqipes kemi edhe sot, madje me radhë të shtuara, të cilët këllasin të huajën përpara vendores dhe krahi­noren përpara kombëtares. Veçse sot nuk kemi një Fan Nol që t’i fshikullonte e vetëdijesonte të tillët për ndërudhën që kanë marrë. Në konceptin e Nolit, mund të parafrazonim se faji nuk është te gjuha, as te gjuha standarde, që u pengon shumë disa krahinarëve e gjysmëpolitikanëve, sepse gjuha ç’të duash ka. Por faji është te përdoruesit e paditur e që përpiqen t’i bien më qafë gjuhës.

Për fjalët e huaja dhe neologjizmat e pakripura

Fan Noli gjuhën nuk e kishte thjesht vetëm dhunti e profesion, por e kishte edhe mision. Ai kishte njohuri të thella filologjike për strukturat të gjuhës, dhe jepte këshilla të drejta për purizmin e puristët. Për puristët e thekur Noli këshillon: “Puristi që e qëron gjuhën e tij nga fjalët e huaja bën të kundërtën e asaj që dëshiron. E prish gjuhën e nuk e ndreq”. Ai edhe vetë shumë fjalë turqishte i përdorte me vështrim përbuzës (si p.sh. memur për nëpunës), por disa të tjera i përdorte sepse ishin ngulitur tashmë në gjuhën shqipe. Në një fjalim të tij në Këshillin Kombëtar, si kryemi­nistër i vendit, për të ilustruar sa më mirë një përkthim të tragjedisë së Hamletit, Noli thotë se do të përdor ca fjalë turqishte që të kuptohen më mirë. E një zëri që thërriste nga salla: “Shqip, shqip se nuk marrim vesh turqisht!”, Noli i jepte përgjigjen:

“Fjalët turqishte që kanë hyrë në gjuhë e që i kupton populli anembanë Shqipërisë, janë shqipe më e mirë se neologjizmat e pakripura dhe të pakuptueshme” (Noli 1977: 59).

Noli është mjeshtër edhe në formimin e fjalëve të reja. Kështu, krahas fjalës së njohur qeveri, ai do të krijojë dhe opozitin çqeveri: Shpejt a vonë populli do t’i kuptojë fyçkat edhe faktet, qeveritë dhe çqeveritë (Noli 1977: 144). Ja një fjalëformim i ri i Nolit, çqeveri – për qeveritë e korruptuara, mashtruese. Sa shumë do t’i shkonte shqipes që kjo fjalë të përdorej edhe për qeveritë dhe qeverisjen e sotme.

Gjuha e jashtëzakonshme e Nolit krahasohet me gjuhën e mjeshtërve më të mëdhenj që krijuan gjuhë: me Naimin, Fishtën, Mjedën, Konicën. Nuk ka sot shkrimtar e letrar që nuk i referohet gjuhës eprore të Nolit. Dhe ja një referim i tillë i shkrimtarit dhe publicistit Lazër Stani:

“Shqipja, si një ndër gjuhët më të vjetra, u krijua si gjuhë jo nëpërmjet shkrimit letrar (shkrimi i saj është fatkeqësisht i vonë) po nëpërmjet këtyre fëmijëve “të lindur me gojë” që gjatë mijëra vjetëve shprehën në shqip ndjenjat e tyre, ankthet, vizionet, ëndrrat, shpresat. Dhe arritën të krijojnë një gjuhë të jashtëzakonshme. Gjuha e Konicës, Naimit, Fishtës, Mjedës, Nolit, por edhe shkrimtarëve dhe përkthyesve të tjerë shqiptarë të shekullit të njëzetë nuk erdhi si një rastësi dhe as falë gjenisë së tyre gjuhësore. Kjo gjuhë tashmë ishte krijuar prej shekujsh, por ata mundën, falë instinktit të tyre të lindur për fjalën, të shprehen në shqip, duke e çliruar këtë “gjuhë të Perëndisë” me aq sa mundën nga ndotjet dhe bar­baritë gjuhësore”.

Fan Noli ka kontribut të ndjeshëm në formimin e shqipes standarde. Me veprën e tij letrare e shkencore, historike e muzikore, me përkthimet e tij, me fjalën e përdorur prej tij, me sintaksën e tij, ai ka vënë edhe themelet e gjuhës letrare a standarde. Shqipja që flasim ne sot është produkt edhe i Fan Nolit në përvijimin e stileve, në krijimin e fjalëve të reja, në përdorimin me qokë e me mjeshtëri të frazave, frazeologjisë, tekstologjisë, drejtshkrimit.

Për formimin e shqipes së sotme letrare, studiuesi më i mirë gjuhës së Nolit, Fatmir Agalliu, shprehet:

“Naimi, Samiu dhe Kristoforidhi janë themelvënësit e gjuhës letrare të përbashkët të kombit tonë dhe Noli është ndër kurorëzuesit kryesorë, në mos më i shquari, të procesit të ngjizjes dhe të ngulitjes së saj këto vitet e fundit… Ndihmesa e Nolit në përzgjedhjen e varianteve dhe në ngulitjen e normës është e ndjeshme. Kjo lidhet patjetër edhe me prestigjin e veprave të tij dhe me përhapjen e tyre, sidomos të përkthimeve të Historisë së Skënderbeut dhe të poezive “ (Agalliu 1995: 36, 37).

Sikurse pohon gjuhëtari i shquar Agalliu, “Është gjë e ditur se në krijimin dhe ngulitjen e formës letrare të një gjuhe roli kryesor i takon letërsisë artistike, shkrimtarëve”. E në këtë rol Noli bëhet pararendës i drejtshkrimit të sotëm. Prandaj janë pa bukë konte­stimet e tilla që i bëhen standardit sot nga disa inatçorë të çoroditur që kërkojnë krahinën në gjuhën e përbashkët dhe përmbysjen e standardit, kinse për të rregulluar padrejtësitë që i qenkan bërë gegërishtes. Për të tillët publicisti dhe regjisori Xhelil Aliu do të shprehet:

“Duke bërtitur me të madhe për padrejtësitë e njërit dialekt ndaj tjetrit, apo duke bërë botime me dialektet e dikurshme të gegërishtes, të cilën nuk e kuptojnë lehtë as vetë gegët, mund të kënaqen vetëm ambiciet e disa inatçorëve të çoroditur, por, kurrsesi nuk i vjen ndonjë e mirë gjuhës. Një frymë e tillë ka nisur të japë ndikimet e veta në të folurën e përditshme, sidomos tek një pjesë jo e pakët e kosovarëve, të cilët po priren nga dialektalizmat e thella, duke i u larguar standardit të gjuhës letrare. Se si mund “t’u hapet rrugë dialekteve, por pa ndëshkuar standardin”, këtë mund ta dinë tamam vetëm autorët e këtyre ideve. Siç thoshte i ndjeri Arbër Xhaferi, “Dialektet i takojnë feudalizmit- standardi letrar, shoqërisë dhe shtetit modern”. Dhe më poshtë vazhdon: “Standarti gjuhësor, mbase i vetmi ind që lidh shqiptarët e të gjitha anëve, tashmë shndërrohet në instrument që do t’i përçajë shqiptarët, jo vetëm në gegë e toskë, por edhe sipas kufijve politikë”. (Të flasim shqip, por të merremi vesh!, Gazeta “Telegraf”, 28.5.2014).