By - (Pjesë nga libri KAFE ME MJESHTRIN: Me Ismail Kadarenë dhe mëkatet e një kombi, nga Dr. Bledar Kurti, 2019, Botime ONUFRI)
Unë pashë një transformim ngjyre në mimikën e tij. Ishte si një afresk i fshehur nën vel i cili shfaqej befasisht përpara syve të shikuesve. Përpara meje u shpalos një njeri i ngrohtë që dëshironte të fliste e të ndante mendime dhe përvoja për jetën, për letërsinë, për të shkuarën, për Evropën, për historinë, për Shqipërinë dhe tematika të improvizuara nga rrjedha e ndërgjegjes dhe tornimet e bisedës. Për tri orët në vazhdim unë e dëgjova mallëngjyeshëm dhe tërësisht i gjallëruar. Ajo kafe me mjeshtrin ishte takimi më shpengues i jetës sime.
Ky vend ka mëkatuar shumë kundër meje. Ka mëkatuar shumë edhe kundër teje, edhe kundër prindërve e stërgjyshërve tanë. Ne e quajmë ATdhe dhe MËMËdhe, pra at dhe mëmë. Por ky vend na quan kopilë, fëmijë të paligjshëm, bastardë të kohëve moderne, të padëshiruar në djepat e tij që prej shekujsh qëndrojnë bosh. Me miliona shqiptarë janë syrgjynosur me hir e me pahir nëpër botë. Por një penë dhe një dorë e thjeshtë frymëzoi shqiptarët të bëhen shkrimtarë e mendimtarë. Disa ia dolën të afirmohen e disa jo. Nuk ka asnjë rëndësi. E vërteta është që të gjithë ne lexuam, ëndërruam, pamë një univers tjetër në çdo faqe të librave të Ismail Kadaresë, edhe në momentet dhe kapitujt më të errët të historisë së këtij vendi, si komuniste ashtu edhe postkomuniste. Lexuam Pallati i ëndrrave dhe kuptuam që në momentet kur e liga të censuron edhe ëndrrat, gjëja më e keqe që mund të bëjë një njeri është të bëjë asgjë.
Kadareja e përshkroi atë institucion varrmihës të ëndrrave në ditët e tij më të forta. Një akt guximi që frymëzoi dhe u manifestua më pas edhe në shkrimet e shumë shkrimtarëve të tjerë. Kur ne ishim më lindorë në mendim sesa më lindorët gjeografikisht, Kadareja të yshtte me një refleks Perëndimi. Të gjitha personazhet e penës së tij janë civilë e sharmantë, të hirshëm, tërheqës, disi të ftohtë e të përmbajtur, aspak ballkanikë e provincialë, por gjithnjë plot kulturë e intelekt. Të gjithë shkrimtarët e tjerë ranë pre e barazisë së klasave dhe e provincializmit. Komunizmi i ngrinte mendjen karrocierit se ishte filozof dhe bujkut se ishte poet, pa kuptuar këta të shkretë se kjo dredhi nuk bëhej për t’i ngritur vlerat e tyre, por për të ulur vlerat e filozofëve, poetëve dhe shkrimtarëve të vërtetë. Por Kadareja arrinte gjithmonë të kapërcente gravitetet e censurës dhe sterrosjen e regjimit, duke krijuar personazhe dhe koncepte të mëdha që vetëm sa nxirrnin zbuluar injorancën dhe privimin e talentit tek ata që u bënin recensione veprave të tij, që e denonconin atë apo që mundoheshin t’ia ndalonin botimet.
Në pikun e marrëzisë, Kadareja shkruante në disa nivele të perceptimit letrar, prej të cilave disa kuptoheshin nga regjimi e disa të tjera jo. Shumë shkrime ishin të shigjetuara ndaj vetë diktaturës. Ndaj edhe në mënyrë të përvitshme ai shpallet kandidat për çmimin “Nobel” në letërsi.
Pas viteve ’90 shumë lexues apo kritikë prisnin që Kadareja të shkëputej nga tematika e komunizmit apo e personazheve të atij regjimi dhe të shkruante për koncepte dhe subjekte plotësisht universale, me të cilat mund të identifikohet çdo lexues anembanë botës. Edhe unë isha ndër këta lexues dhe kritikë që prisja nga mjeshtri të bënte një kalim konceptual në tematikën e shkrimeve të tij dhe u gëzova kur libri i tij Aksidenti ishte shumë ndjellës dhe i mbushur me eros. Por, më pas arrita të kuptoj që kishte një qëllim të caktuar, një providencë historike dhe letrare që Kadareja të jetonte e të shkruante gjatë periudhës më të errët të këtij vendi. Misioni i tij ishte dhe mbetet t’i tregojë mbarë botës historinë e disa brezave që jetuan nën marrëzi. Njëri brez tashmë është shuar. Edhe brezi im, i fundit i asaj marrëzie, po shuhet. Të rinjtë e sotëm qeshin dhe habiten me përjetimet tona. Studentët e mi gjithmonë komentojnë që “po, më ka thënë babi”, sa herë që diskutohet në auditor të universitetit ajo periudhë. Të huajt nuk arrijnë ta imagjinojnë makthin gjysmëshekullor që na burgosi shpresat dhe ëndrrat. Pena e Kadaresë u tregon lexuesve në mbarë botën se ky vend i vogël ishte djepi i marrëzisë së madhe dhe se në këtë ferr, edhe pse symbyllazi, shqiptarët arrinin të ndienin shkëlqimin e dritës që cekte fytyrat e tyre. Dhe se ishte ajo prekje drite që i udhëhoqi në terrin e atyre mijëra netëve.
Pena e Kadaresë ka më se dy dekada që është e lirë, gjithsesi ai ka vazhduar të shkruajë për kohërat e robërisë krijuese. Jo sepse nuk dinte ndryshe, përkundrazi, por ky është misioni i tij si levit i tebernakullit të fjalës. Ky është misioni që vetë arti i ka diktuar.
“Dje më ndaloi në rrugë një vajzë e re dhe më tha se ishte e lumtur pasi e kishte ëndërr të më takonte”, – tha mjeshtri dhe ktheu një hurbë kafe. – “Nuk e kuptoj përse njerëzit kanë një tërheqje të tillë ndaj shkrimtarëve. E kuptoj përse joshen nga muzikantët dhe aktorët, por nuk e kuptoj përse kanë ëndërr të takojnë një shkrimtar plak si unë. Më vjen çudi. Ndoshta është fjala. Ajo u duket njerëzve mistike dhe ata intrigohen prej saj”.
Unë nuk bëra asnjë koment. Dita po ngrohej nga pak dhe ai kishte në mollëza atë kuqëlim që lidhej natyrshëm me letërsinë… Kisha shumë për të thënë e për të kuvenduar, por zgjodha të flas pak e të dëgjoja me shumë vëmendje rrëfenjat dhe komentet e gjata të cilat ai i shoqëronte me lëvizje duarsh e hera-herës me nerv.
Mjeshtri ndihej komod e i lehtësuar në prezencën time dhe po e shijonte bisedën me mua. Dukej qartë që dëshironte shumë të fliste për bukuritë dhe shëmtitë e botës, mbi pasionet dhe fajet e saj. Dhe unë e dëgjova me shumë kënaqësi, sikur të isha një dishepull i cili më vonë do të shkruante një ungjill.
M’u kujtuaPallati i ëndrrave. Ajo vepër ishte shuplaka më e madhe ndaj regjimit komunist në Shqipëri. Ajo frymëzoi shumë intelektualë të kohës dhe u la të kuptojnë që vetëm peshku i ngordhur shkon me rrjedhën. Pjesa më e madhe e artistëve të atyre viteve ishin konformistë, sado të vegjël apo të mëdhenj, fanatikë të kuq apo oportunistë privilegjesh. Sot ne e dimë, por edhe vetë ata e kuptojnë, që nuk ishin tjetër veçse peshq të ngordhur. Nën atë marrëzi nuk kishte rregulla. Nuk kishte një udhëzues apo protokoll që duhej të ndiqej sesi të mbeteshe i papërlyer nën diktaturën më të ashpër të Evropës. E vetmja gjë që udhëhiqte mendjen, zemrën dhe vullnetin, ishte instinkti i mbijetesës. Megjithatë, kërkohej vetëm një akt shpagimi për të ecur kryelartë e pa turp drejt së ardhmes. Ashtu si keqbërësi i kryqëzuar në krah të Krishtit u shpëtua vetëm me një akt të vetëm kur tha: “Zot, kujtohu për mua kur të vish në mbretërinë tënde”, ashtu edhe disa shkrimtarë shqiptarë u shpaguan përpara historisë dhe së ardhmes përmes penës së tyre. Ata të tjerët që nuk e morën këtë guxim, sidomos ata që ende jetojnë dhe krijojnë edhe sot, duhet të jenë modestë në kujtimet e tyre dhe për asnjë moment nuk duhet të shiten për atë çfarë nuk kanë qenë kurrë: levitë të fjalës dhe lirisë.
Me Pallati i ëndrrave i vitit 1981, kur Përbindëshi ishte edhe më i rrjedhur dhe paranojak sesa më parë, pena e Kadaresë i dha dy sinjale të fuqishme atij regjimi: që nuk jeni të paprekshëm dhe se edhe kur prekeni, jeni aq injorantë e të trashë, saqë nuk arrini ta kuptoni talljen e një shkrimtari me ju. Shumë poetë, shkrimtarë dhe artistë përfunduan burgjeve dhe u vranë me pushkatim apo nën torturat më çnjerëzore, derisa erdhi fundi i një marrëzie dhe fillimi i një tjetre.
“Ai mjekërbardhi e ka fajin, Bledar, ai mjekërbardhi”, – tha mjeshtri dhe ktheu kafenë me fund. – “Ai, ai. Prej tij e trashëguam atë tragjedi”. Unë tunda kokën në shenjë pohimi dhe vura në punë motorët e intelektit se për kë e kishte fjalën. “Ai mjekërbardhi, me Manifesti komunist dhe DasCapital-in e tij. Ai, KarlMarksi, ishte shkaktari i gjithë asaj marrëzie. Bashkë me atë sifilistin tjetër. Me Leninin. Me atë sifilist të shëmtuar. Vdiq i verdhë dhe i shpërfytyruar. Ishte e ndaluar të komentohej për shëndetin e tij. Kushdo që do të fliste, do të vritej, ndaj u tha se vdiq nga një paralizë. Por e vërteta është se vdiq nga sifilizi. Sifilizi që zuri nga një prostitutë. I shëmtuar i gjallë, më i shëmtuar i vdekur, ai verdhacak i shpërfytyruar, bashkë me atë mjekërbardhin lindën përbindësha që vranë artistët. I vranë. I vranë në rrugët e Kinës, i mbytën në puse në Rusi, i burgosën dhe i pushkatuan në Shqipëri. I vranë shkrimtarët. Ai mjekërbardhi e ka fajin. Ai bashkë me atë sifilistin. A e mban mend? Sa vjet ke jetuar nën atë marrëzi?” Vura re që buzët i ishin tharë nga neveria dhe vreri që sapo kishte nxjerrë nga goja, por që e dija që buronin nga kthina më të thella të shpirtit dhe të kujtesës.
Sigurisht që e mbaja mend. Si mund të harroja vitet pa ushqim mbi tavolinë, pa rroba për të veshur, pa lodra për të luajtur. Sigurisht që i mbaja mend gozhdët në këpucët e shqyera tre numra më të mëdha (që t’i përdorja për shumë vjet), të cilat më gjakosnin këmbët çdo ditë. Më kujtohej fare mirë qumështi që pija një herë në vit, pasi mbaja radhën që në dy të mëngjesit për një shishe të vetme njëlitërshe. Më kujtohet edhe histeria e një kombi të tërë për të vajtuar vdekjen e Përbindëshit. Mbaja mend se si na detyruan në klasë që të qanim me dënesë dhe se si mësueset garonin se cila e ngrinte më lart zërin e vajit dhe derdhte më shumë nga lotët e dhimbjes për humbjen e diktatorit. Këto kujtime kanë qenë gjithmonë reale për mua. Një fëmijë mund të jetojë me pak bukë të fortë e çaj mali të zier, siç jetova unë dhe të gjithë shokët e mi, mund të veshë një palë pantallona të arnuara që nga klasa e tretë deri në të tetën, por një fëmijë nuk mund të privohet nga ngjyrat. Komunizmi na privoi nga ngjyrat. E gjithë Shqipëria ishte vetëm gri dhe e zezë. Ngjyrat e purgatorit dhe të ferrit. Çdo imazh e fasadë ishte e shpëlarë dhe e pangjyrë, duke stimuluar një gjendje kome kombëtare. Ferri ishte i vërtetë. Ferri ishte këtu.
I vetmi ushqim që kishim me ngjyrat ishte përmes librave të artit. Por këta ishin luks që vetëm mund t’i ëndërronim. Edhe kur i kërkoja ndonjë të afërmi që punonte në marinën tregtare të më sillte ndonjë libër arti, në kthim oficerët e kufirit në port inspektonin me imtësi dhe konfiskonin të gjithë ata libra që kishin piktura nudo, ose i lejonin marinarit të zgjidhte vetëm një faqe dhe pastaj librin e hidhnin në det apo e ruanin për vete për t’u masturbuar në darkë me ato kryeveprat që ishin më ndjellëse. Ky ishte koleksioni im i parë i artit. Faqe të zhubrosura të grisura nga librat. Në një komodinë pranë krevatit tim kisha Mona Lisën në një faqe me cepa të grisur, në një tjetër Davidin e Michelangelo-s të grisur në mes dhe në një tjetër Rojet e natës të Rembrandt-it me figurat anësore që mungonin nga tabloja. Ato ishin ngjyrat e mia të para në mes të atij terri që kishin pjellë ai mjekërbardhi dhe sifilisti, siç i quante mjeshtri.
“Ka ende mbetje të atij regjimi. Ndaj edhe po pengohemi të shkojmë drejt Evropës. Nuk e duan integrimin e Shqipërisë. Duan ta çojnë deri në fund misionin e tyre. Ta mbajnë nën kthetra këtë vend. Ta mbajnë ende të burgosur”, – shtoi mjeshtri me inat.
Gjatë këtyre dy dekadave postkomuniste të gjithë shqiptarët tashmë e kanë kuptuar që porta drejt Evropës nuk është kyçur nga jashtë, por nga brenda. Me çelësat varur në ushkurët e brekusheve të pushtetarëve tanë provincialë, apo cilësdo relikte të atij regjimi që prodhoi mjekërbardhi, shqiptarët vazhdojnë t’i shtyjnë ditët e tyre nën realitetin e dhimbshëm të mbijetesës dhe me Evropën shpëtimtare vetëm si një ëndërr.
Evropa është një zonjë sharmante e cila pranon në shtrat si kontin ashtu edhe mullixhiun, por kurrsesi jo varrmihësit e shpresës. Dhe ne kemi shumë të tillë.
Nuk mund të fitohet liria me gardianë ëndrrash. Nëse mbetemi ende nën vargonjtë e pjellës së mjekërbardhit, një agim të ri shqiptarët do të zgjohen dhe do të kuptojnë që kanë mbetur pa atdhe, pa fe, pa emër, pa histori, pa kujtesë dhe pa shpresë. Shtëpitë e tyre do të jenë shndërruar në kurvëtore, ndërsa bijtë dhe bijat në kodoshë e lavire Babilonie. Në atë agim zgjimi, bastardëve dhe tradhtarëve të sotëm do t’u jenë ngritur monumente heronjsh, ndërsa heronjtë e vërtetë do të jenë tredhur si eunukë oborresh të lashta. Shqiptarët do të vajtojnë dhe do të mbulojnë kokën me dhé, ngaqë ajo profeci e së ardhmes u përmbush vetëm sepse ata sot mbetën duarkryq, vetëm sepse sot, në ditët e përhumbjes dhe ofshamës së madhe, ata zgjodhën të bëjnë asgjë për t’u spastruar nga demonët e së shkuarës.
Ndaj Pallati i ëndrrave është po aq i rëndësishëm sot sa edhe në atë kohë. Ndoshta në një kontekst tjetër, por absolutisht duhet të shërbejë si shtysë që çdo penë, artist, politikan e mendimtar të kryejë një akt shpagimi.
“Mjekërbardhi”, – tha mjeshtri Kadare. – “Ai Marksi, mjekërbardhi. Ai e ka fajin. Bashkë me Leninin, me atë sifilistin e shëmtuar”. Më shumë se njëqind milionë viktima sollën idetë gijotinë të mjekërbardhit dhe dyqind shkrimtarë shqiptarë, dyqind levitë të fjalës u pushkatuan, u varën, u burgosën dhe u torturuan me mënyrat më çnjerëzore. “Mjekërbardhi”, – tha mjeshtri dhe me zemëratë i përmendte emrin.
“Nga një tragjedi e madhe lind një risi”, – vazhdoi mjeshtri pasi shfryu për një kohë të gjatë me neveri ndaj atyre dy varrmihësve të historisë. – “Nga lufta e Trojës, grekët krijuan teatrin. Të penduar nga masakrat në Trojë, grekët zgjodhën të vajtojnë përmes zhanrit të tragjedisë. Nga turpi që u erdhi nga mizoria e asaj lufte, ata e kërkuan shpagimin përmes artit”.
Në atë moment mendova se mjeshtri po gabohej, pasi historinë e teatrit e njihja mirë dhe e dija që kishte nisur përpara grekëve. Më pëlqeu shumë spekulimi historik që sapo kishte bërë dhe ishte një shembull jashtëzakonisht i bukur dhe i improvizuar më së miri për të ilustruar periudhën postkomuniste në Shqipëri. Por mjeshtri gabohej. Mendova ta ndërprisja dhe t’i shpjegoja se nuk ishte ashtu historia e teatrit, por zgjodha të shijoja rrjedhën e mendimeve dhe atë të ndërgjegjes së mjeshtrit. Teksa e dëgjoja me vëmendje shtjellimin e detajuar që i bënte atij koncepti, nisa t’i jap të drejtë, pasi pavarësisht se performancat e para dramatike nisën në Afrikën Veriore dhe më vonë përgjatë lumit Nil në Egjiptin e lashtë, që nga viti 3300 para Krishtit, ato ishin shfaqje publike fisnore ose ceremoni ritualesh dhe tregimesh, jo teatër i mirëfilltë. Mjeshtri nuk po fliste për shamanë që argëtonin apo terrorizonin spektatorët me magji dhe vdekje. Ai po fliste për teatrin modern që njohim sot dhe zhanrin e tragjedisë e cila bazohej mbi impaktin universal njerëzor. Tragjedia bazohet mbi hamartia – ndjenjë faji apo mëkati. Aristoteli e ilustronte tragjedinë si vetëzbulimi i protagonistit dhe manipulimi i audiencës në ndjenja mëshire dhe terrori, të cilat zgjidhen vetëm përmes katarsisit, ose spastrimit, të emocioneve të reja që lindin pas një ngjarjeje.
Grekët e zgjidhën fajin dhe mëkatin e tyre përmes teatrit. Po shqiptarët si e zgjidhën? Po ata persekutorë e pinjollë të atij regjimi si e zgjidhën? Po shoqëria jonë si u spastrua? A pati katarsis kur komunizmi dha shpirt? Këtë pyeste mjeshtri Kadare përmes analogjisë së teatrit grek dhe postkomunizmit shqiptar. Në fakt, kjo ishte analogjia më e saktë dhe më e gjetur që kisha dëgjuar ndonjëherë, pasi kurrë nuk u bë një autopsi apo analizë post mortum për atë marrëzi gjysmëshekullore.
Ne jemi një racë e veçantë që s’mund të kuptohemi veç mes veti. Por jemi kaq të paktë, saqë në rrokullimën e zezë të botës, mes së cilës vërtiten shpirtrat njerëzorë, rrallë, shumë rrallë, një herë në një mijë, ndoshta dhjetë mijë vjet, mund të na qëllojë të ndeshemi me ndokënd të gjindjes sonë, -shkruan ai te Pasardhësi, ku i referohet enigmës më të madhe në historinë e Shqipërisë komuniste: vdekjes misterioze të pasardhësit të diktatorit komunist. Por, përtej asaj ngjarjeje, këto fjalë janë edhe dëshmi për ferrin që shqiptarët vazhduan të përjetonin edhe pas periudhës diktatoriale, duke shtuar flakët për pjekjen e njëri-tjetrit, duke shtuar squfurin për djegien e njëri-tjetrit, duke baltosur edhe më shumë për shfarosjen e njëri-tjetrit, duke krijuar vetë ferrin për njëri-tjetrin.
Atë mëngjes, përpara se të takohesha në kafe me Ismail Kadarenë, më ndodhi që të dëgjoja dy burra tek të gjashtëdhjetat që e përshëndetën kështu njëri-tjetrin në rrugë: “Gjallë qenke ti? Po vdis o dreq që të hamë ndonjë copë hallvë.” “Hallvën do e ha unë i pari, – iu përgjigj tjetri, – se s’ke për ta pasur shumë të gjatë, o rrotë”.
Ndaj edhe ai takim me mjeshtrin ishte i rëndësishëm për mua, pasi vetëm përmes tij mund t’i falja mëkatet e këtij kombi. Vetëm prej tij ky vend mund të shpagohej ndaj meje, ndaj teje, ndaj prindërve tanë dhe cilitdo që i përket vëllazërisë së pajtuesve dhe jo kësaj mbrezhde periferike ku njerëzit përshëndeten me mort që në të gdhirë.
Teksa mjeshtri shfrynte me pendesë për kohët e marrëzisë së madhe, pa kuptuar m’u duk sikur po shihja në pasqyrë vetëm fragmente të trupit tim dhe pas vetes ndieja mëkate të pafundme të një kombi. Mjeshtri ishte një pasqyrë tek e cila shikoja të shkuarën dhe të ardhmen, veten dhe kombin tim, mbi të gjitha, fajin dhe turpin tonë të përbashkët.
Isha në faj që i përkisja vendit të DonKishotëve dhe SançoPançove; në faj që njerëzve pa talent, dhunti, virtuozitet dhe shije, politika e këtij vendi u ka dhënë zë dhe pozicione drejtuese, si barinj të këqij që e drejtojnë vendin drejt humnerës; në faj që i kishim shpallur luftë Perëndisë; në faj që kishim ende kafaze e vargonj në mendjen dhe idetë tona. M’u kujtua Viola dhe faji i atyre djemve të vegjël në tregimin e tij Koha e dashurisë, të cilët edhe deri vonë në jetë nuk u spastruan dot nga faji i aktit mishtor nën fustanin e Violës. Mbi të gjitha, në faj nga vetja që e kisha kuptuar me shumë e shumë vonesë, në fakt, vetëm në atë kafe me mjeshtrin, që të gjitha veprat e tij kishin qenë një përshkrim se si i gjithë ky komb kishte “futur duart” në trupin e njëri-tjetrit dhe jo vetëm kaq, por i kishin ngritur ato më lart dhe i kishin mbërthyer në fyt, për të mbytur njëri-tjetrin, si gjatë asaj periudhe gjysmë shekullore e deri më sot.
