By Nga Aurenc Bebja*, Francë – 17 Maj 2023
“The Christian Science Monitor” ka botuar, të hënën 23 marsit 1931, në ballinë, rrëfimin e shtatë dhe të fundit të reporterit amerikan Reuben Henry Markham rreth 7 udhëtimeve që ai ka realizuar asokohe nëpër Shqipëri, të cilin, Aurenc Bebja, nëpërmjet blogut të tij “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :
“American Valley” në Shqipëri e ndërtuar me fondet e dërguara në shtëpi nga djem që ikën larg
Rrafshnaltë e pasur e rrethuar nga shkëmbinj të lartë
Udhëtimi me autobus e çon turistin përmes kanionit të dhëmbëzuar përgjatë rrjedhës blu
Nga R. H. MARKHAM
Korrespondenti i stafit të The Christian Science Monitor
Saranda, Shqipëri — Shqipëria është pak më e madhe se Belgjika. Shtrihet përgjatë detit Adriatik dhe ka formë disi si New Jersey në Shtetet e Bashkuara. Avionët shkojnë nga kryeqyteti, Tirana, në çdo cep të mbretërisë brenda një ore.
Kur të gjitha urat të jenë gati për përdorim, automobilat do të jenë në gjendje të shkojnë nga kryeqyteti në çdo pjesë të tokës brenda një dite, por aktualisht udhëtimi me automobil është shumë i ngadaltë, 125 milje është një arritje e mirë në ditë.
Duhen dy ditë për të kaluar skajin e poshtëm të Shqipërisë nga Saranda në Korçë, megjithëse distanca nuk është sigurisht më shumë se 75 milje. Nëse dikush shkon nga rruga më e drejtpërdrejtë që kalon një distancë të shkurtër përmes territorit grek, ai mund ta bëjë udhëtimin brenda një dite, qoftë edhe me kamion ose autobus, por për këtë kërkohen aq shumë formalitete sa shumica e makinave marrin rrugën e sipërme dhe më të gjatë.
Përafërsisht i ngjan një “W” me një krah të majtë të shkurtër dhe është 190 milje e gjatë. Gjysmën e parë të udhëtimit e bëra me një kamion pranë shoferit dhe gjysmën e dytë me autobusin e postës, duke paguar për të gjitha 5 dollarë.
Shihni dhëndrin amerikan
Në mëngjesin e ditës së parë kur u nisëm nga Saranda, burrat në kamion flisnin greqisht, megjithëse të gjithë ishin shqiptarë. Qyteti i parë në të cilin erdhëm, Delvina, ka shumë grekë. U ndalëm në shesh për të parë një turmë njerëzish që vinin nga kisha pas nuses dhe dhëndrit.
Vajza ishte greke, ndërsa djali shqiptar. Domethënë ai ka qenë shqiptar, por tani është amerikan dhe së shpejti do ta çojë nusen e tij përtej oqeanit. E gjithë popullata doli për t’i përshëndetur, gjë që na dha një mundësi të mirë për të parë se çfarë lloj njerëzish jetojnë këtu, dhe ky dukej qyteti më i përparuar dhe më pak oriental që kam parë në vend. Njerëzit kanë një pamje inteligjence, energjie, kulture dhe kursimtarie. Qyteti i tyre është i shpërndarë në mënyrë piktoreske mbi një numër shkëmbinjsh, të kryqëzuar nga lugina të thella dhe është një vendbanim malor, por i mungon mjerimi dhe letargjia që shihet në shumë vende të tjera. Duket se ka një inteligjencë; njerëzit padyshim që lexojnë, ndoshta janë të njohur me çështjet botërore dhe padiskutim janë tregtarë të mirë.
Përgjatë grykave të rrezikshme
Ne vazhduam udhëtimin nëpër male përgjatë grykave të rrezikshme, duke ndaluar herë pas here për të hedhur benzinë në karburator dhe pastaj zbritëm përgjatë një rruge shumë të vjetër turke që përshkon kilometra të tëra shkëmbinjsh pothuajse të fortë. Duke ardhur në një lum që ujit një fushë të gjerë, ne vijmë në bazën e poshtme të majtë të “W”, dhe u kthyem menjëherë në veri, sepse po të shkonim në jug do të hynim në Greqi.
Ne u gjendëm në një rrugë të shkëlqyer dhe pamë një sërë fshatrash të shpërndara përgjatë skajeve të luginës së sheshtë ku janë ndërtuar mbi shkëmbinjtë rrëzë maleve. Ata janë të gjithë thelbësorë dhe të begatë në pamje.
Fushat janë të rregulluara mirë, njerëzit janë të veshur mirë dhe kanë fytyra të shndritshme e të hapura. Një qytet i vogël ka një duzinë shtëpi të reja të mëdha dhe ujë të rrjedhshëm. Shumë prej njerëzve flasin greqisht. Shumë flasin edhe anglisht. Kjo është pothuajse një luginë amerikane. Shqiptarët në Amerikë po dërgojnë para për shumë shtëpi të reja, dhe djemtë që kanë qenë në Amerikë ndërtojnë të tjera.
Ne u ndalëm për darkë në Gjirokastër, të ulur me marramendje në një gjysmë duzine shkëmbinjsh dhe duke dominuar të gjithë fushën e pasur. Ka një hotel të madh dhe mbresëlënës, dhe një sërë shtëpish masive me një stil të veçantë dhe me disa dekorime. Këtu pamë dëshmi të një kulture të këndshme shqiptare. Kishte dy makina në shesh, i cili është i vetmi vend në nivel në qytet.
Traget (trap) mbi rrjedhë
Pas një drekë të nxituar, zbritëm luginën deri në pikën e mesme të “W” tonë, e cila kurorëzohet nga qyteti i vogël dhe kalaja e madhe e Tepelenës, e vendosur në kryqëzimin e dy lumenjve të mëdhenj që rrjedhin me shpejtësi. Nuk ka urë dhe na u desh të na dërgonin me traget (trap) mbi rrjedhë.
Kalimi është aq i vështirë sa e gjithë ngarkesa duhet të shkarkohet dhe të sillet veçmas, kështu që kaloi një orë e gjysmë para se të nisnim përsëri nga ana tjetër.
Kaluam përgjatë një përroi të ngushtë blu, i cili pret një kanion të thellë dhe të thepisur nëpër shkëmbinj dhe në orën 5 arritëm në qytetin e vogël të Përmetit, në gjysmë të rrugës poshtë anës së brendshme të djathtë të “W”. Këtu ura e vjetër e varur e improvizuar është shumë e dobët për të marrë kamionin, kështu që ne u ndalëm për të shkarkuar dhe për të kaluar natën. Eca përtej urës elastike në një qytet shumë kompakt, të mbushur me njerëz, që shtrihet lart në anën e një mali shkëmbor.
Një orë para se të errësohej, shikova vendin. Duke qenë një festë, shumë njerëz janë në rrugë. Dhe të gjithë janë të veshur shumë mirë. Askush nuk është këmbëzbathur. Të gjithë janë të mirëmbajtur dhe të pastër. As gratë dhe vajzat nuk u larguan dhe nuk i fshehën fytyrat e tyre kur unë kaloja. Ato nuk kanë frikë nga burrat.
Shtëpi të rregullta dhe të pastra
Ata kanë besim te vetja dhe te të tjerët dhe marrin pjesë në punët e botës së tyre të vogël. Portat janë të gjitha të hapura, njerëzit komunikojnë me njëri-tjetrin dhe duke parë nëpër oborre dhe shtëpi pashë se gjithçka ishte e rregullt, e pastër dhe e sistemuar.
Ka një sërë shkollash, të cilat të gjitha më parë kanë qenë greke. Dyqanet janë tërheqëse dhe të rregulluara mirë. Postieri kalon dhe lë letra, greke dhe shqipe, në shumë shtëpi.
Të nesërmen në mëngjes në autobus zbrita në bazën e djathtë të “W”, që qëndron pikërisht në kufirin grek; dy kufijtë, shqiptarë dhe grekë, qëndrojnë në skajet e kundërta të një ure të vogël. U kthyem përsëri në veri dhe udhëtuam për orë të tëra mbi male të larta.
Ishte ora 5 kur arritëm në fund në anën tjetër dhe, duke kaluar nga fusha më e madhe dhe më e pasur e Shqipërisë, hymë në qytetin më të madh dhe më të mirë të saj, Korçën, në cepin juglindor të mbretërisë. Ai është superior ndaj shumicës së qyteteve ballkanike të përmasave të tij dhe e bind vëzhguesin se shqiptarët janë padyshim të aftë të ndërtojnë një qytetërim, të vendosin rendin, të qeverisin veten dhe të krijojnë një shkallë kulture.
Gjatë këtij udhëtimi dyditor nga deti në të gjithë Shqipërinë jugore në Korçë pashë kontraste të dhimbshme dhe të habitshme. Ekzistonin ende dhjetëra qytete dhe fshatra të djegura. Ndonëse u bënë 16 vjet që kur u shkatërruan, rrënojat mbeten akoma në shumë vende.
Dhe ishin grekët ata që i shkatërruan. Ata pushtuan gjithë Shqipërinë e Jugut, të vendosur për ta bërë atë pjesë të Greqisë. Vetëm Korça kaloi nëpër duar nëntë herë në katër vjet. Fshatrat e djegur tregojnë se sa e nxehtë ka qenë këtu beteja midis grekëve dhe shqiptarëve
Megjithatë, shumica e shqiptarëve në këtë pjesë të vendit flasin greqisht. Një pjesë të madhe të kulturës së tyre ata e morën nga grekët. Është kryesisht falë grekëve që kjo është pjesa më premtuese dhe më e përparuar e Shqipërisë.
Ata u kanë bërë një shërbim të madh shqiptarëve dhe përparimi i Mbretërisë në të ardhmen varet jo pak nga shkalla në të cilën njerëzit më të mirë në zonat greqishtfolëse do të lejohen të udhëheqin në çështjet sociale, politike dhe ekonomike.
Për më tepër, një shekull më parë një numër shqiptarësh i bënë Greqisë shërbime të dukshme në luftën e saj çlirimtare kundër Turqisë. Pra, tani duhet shpresuar se llogaritë e vjetra janë sheshuar, se grekët dhe shqiptarët do të heqin dorë nga pretendimet e vjetra kundër njëri-tjetrit dhe do të punojnë së bashku për përparimin e përgjithshëm të Ballkanit.
Në Shqipëri ka grekë dhe në Greqi shqiptarë, dhe të dyja palët do të përfitojnë nga marrëdhëniet miqësore.
Pjesa e tretë : “Tirana është qyteti më triumfues në këtë pjesë të botës…”
Pjesa e pestë : “Nga Vlora për në Sarandë, ndalesa në Tepelenë dhe legjendat e Ali Pashës…”
(Blogu © Dars (Klos), Mat – Albania)
