By Nga Enkelejda Kapia
Pa e vënë fare në dyshim që të folurit mirë shqip patjetër që shërben si gur prove për të qenë një figurë e mirë publike në një vend ku flitet shqip (ashtu sikurse të folurit mirë gjermanisht ta rrit profilin si figurë publike në një vend ku flitet gjermanisht), eseja Elitat belbëzuese (e risjellë këto ditë në vëmendje) më tërheq edhe për një arsye tjetër. Sepse godet bash mu në zemër debatin shkencor mbi ristrukturimin konjitiv të sistemit gjuhësor tek një individ i rritur. Debat ky me përmasa vigane në fushën e studimeve teorike gjuhësore.
Të marrim Albanën. Jo politikanen, dhe as Ministren e Arsimit (po i qëndroj qëllimisht larg rrethanës në të cilën Albana është politikane dhe figurë konkrete publike — lus gjithashtu lexuesit të mos komentojnë në lidhje me këtë dimension të çështjes sepse nuk e kam shqyrtuar në këtë prizëm).
Marrim Albanën, pra, vajzën den-baba-den shqiptare që mësoi shqip në vendlindje dhe që në moshë të rritur, pas mbarimit të gjimnazit, shkoi në SHBA, ku kreu studimet e shkollës së lartë, mandej ato të Masterit dhe të doktoraturës. Punoi disa vite atje, derisa iu afrua të dyzetave, dhe një ditë vendosi që për arsye personale të kthehet në vendlindje dhe punojë e jetojë aty. Albana, dhe shumë të tjerë si ajo, në fushën e studimeve gjuhësore, njihen përgjithësisht (përjashtoj këtu raste tepër të veçanta) si individë që pësojnë një rrudhje të sistemit gjuhësor amtar (attrition në anglisht). Kjo rrudhje karakterizohet si një dukuri jopatologjike sepse nuk është një proces që vjen, fjala vjen, nga një sëmundje e caktuar apo nga dëmtime të caktuara të trurit a aparatit të të folurit, por nga kontakti i pakësuar që ka Albana me gjuhën e vet amtare gjatë kohës që është në mërgim. Kjo dukuri njihet si një dukuri psikolinguistike me përmasa individuale, sepse në këtë proces luajnë rol të rëndësishëm rrethanat specifike të individëve të ndryshëm në marrëdhënie me të dyja gjuhët në përdorim, atë amtaren dhe atë të dytën, si për shembull, mosha kur individi fillon kontaktin me gjuhën a dytë, niveli i aftësive në gjuhën amtare, përafria tipologjike e gjuhës amtare me gjuhën e dytë, kontakti që mban individi me gjuhën e vet amtare gjatë kohës që është në mërgim, etj, etj.
Në sytë e veshët e dëgjuesve të thjeshtë këta folës të rikthyer në mëmëdhe mund të tingëllojnë vërtet si belbëzues, me një gjuhë të një niveli në dukje foshnjor, gjuhë e cunguar, e paqartë, dhe herë-herë e palidhur. Por si përcaktohet nga pikëpamja shkencore gjendja e sistemit konjitivo-gjuhësor të individëve dygjuhësh (në rastin më të thjeshtë, edhe pse sot rrallë se gjen njerëz që flasin vetëm dy gjuhë)? Në rast se ngjërojmë literaturën për të ndërmarrë një përmbledhje të studimeve deri më sot, kuptojmë që përshkrimi i asaj çka ndodh në psikikën e njeriut që flet dy gjuhë nuk është aq çështje e thjeshtë, që mund të zgjidhet me një të rënë të topit. Kjo fushë gjëllon sot e gjithë ditën me modele shpjeguese për individët si Albana dhe ende nuk e ka ndarë mendjen se përse individë si Albana kur flasin shqip pas rikthimit në atdhe bëjnë gabime të paimagjinueshme gjuhësore ose, thënë teknikisht, pësojnë rrudhje të sistemit gjuhësor amtar. Pa u futur ne detaje e hollësira teknike, po ravijëzoj disa nga këto modele:
Në krye të herës studiuesit hodhën idenë që shpjegimi i dukurisë së rrudhjes gjuhësore mbështetej mbi parimin “del e para ajo që hyn e para”. Ky model parashikon që gjuha amtare harrohet e para, meqë është mësuar e para, është futur pra e para në tru dhe kujtesë. Sakaq, kur nuk arrin të shpjegojë se si disa tipare të sistemit strukturor të gjuhës amtare vazhdojnë të jenë qëndrueshme, e disa të tjera jo, ky model del fishek nga dritarja.
Një tjetër model teorik është ai që presupozon që tiparet që janë më të qëndrueshme në strukturën e gjuhës amtare dhe nuk bien pre e rrudhjes, janë ato tipare që në ‘drejtorinë e produksionit gjuhësor” (po e huazoj nga Ardian Vehbiu, sepse më pëlqeu fort ky term i gjetur prej tij) në tru kanë formuar sektorë të fortë të qëndrueshëm dhe drejtohen nga shefa që ia dinë radhën punës. Pra, nëse subjekti ynë, për shembull, ka një problem, me përshtatjen në numër të kallëzuesit me kryefjalën, sipas këtij modeli, kjo do të thotë që ky tipar (i përshtatjes) nuk ka arritur të krijojë një përfaqësim të qëndrueshëm (një sektor, po të vazhdonim analogjinë e administratës) në drejtorinë e produksionit gjuhësor në tru. Por sa gjasa ka të jetë kjo e fundit nëse dihet që përshtatja kryefjalë-kallëzues në numër është një nga tiparet e para morfo-sintaksore që përthithet qysh herët në fëmijëri, madje në fazat parashkollore? Ju ftoj të dëgjoni me vëmendje parashkollorët tuaj. A thonë ndonjëherë: dumdumi sollën ujin? Nuk besoj se gjenden parashkollorë që nuk dinë të përshtatin kallëzuesin me kryefjalën. E them këtë dhe nga puna ime hulumtuese në terren me fëmijë të vegjël shqipfolës (për projektin e hartimit të hapave zhvillimore të përvetësimit të morfo-sintaksës tek këta fëmijë). Përshtatjen kallëzues-kryefjalë nuk ta mëson shkolla. Këtë gjë e “mësojmë” të gjithë pa shkuar në shkollë.
Modeli i tretë, e ndoshta ndër më premtuesit në këtë fushë, merret me ndryshimet tipologjike mes gjuhës amtare dhe gjuhës së dytë. Në këtë hulli, studiuesit sugjerojnë që janë pikërisht tiparet strukturore dalluese të gjuhës amtare nga gjuha e dytë ato që kanë prirjen të rrudhen e tkurren të parat. Fjala vjen, nëse gjuha amtare ka një sistem zgjedhimi të foljes ku secila vetë në njëjës dhe shumës merr mbaresa të ndryshme, siç është shqipja, ndërkaq që gjuha e dytë nuk e ka këtë sistem/pasuri, siç është, për shembull, anglishtja, e cila ka vetëm mbaresën zero dhe mbaresën –(e)s për kohën e tashme të mënyrës dëftore, atëherë janë pikërisht këto tipare që bien pre e thikës së kasapit të sektorit të rrudhjes në drejtorinë e produksionit gjuhësor.
Kështu që mendoj që kjo puna e të folurit mirë të gjuhës amtare pasi ke qenë një kohë i larguar prej saj (për arsye të ndryshme) nuk është thjesht një çështje kërpaçërie, por është edhe një çështje që lidhet po aq ngushtë me sistemin gjuhësor konjitiv, me trurin si organ i të menduarit dhe të folurit dhe me psikikën si tërësia e përjetimeve të rrethanave të jetës së një individi, duke përfshirë këtu disa nga faktorët e prekur më lart.
Megjithatë një fije uzdaje na lind për rimëkëmbje të kësaj situate dygjuhësie kur shohim modele teorike që parashtrojnë idenë se tiparet e rrudhura në gjuhën-bukuroshe të fjetur, që ka qenë, le të themi, në gjumë për vite me radhë, nuk zhduken. Ato janë aty, në formë të pavetëdijshme, por tkurren si pasojë e presionit dhe ngarkesës mendore (peshës që i ushtrohet kujtesës, ndër të tjera) që drejtoria e produksionit gjuhësor ka për të realizuar thëniezime në më shumë se një gjuhë. Kjo lloj drejtorie, siç mund të merret lehtësisht me mend, nuk është e mbytur në kaq shumë andralla në trurin e individit monolingual.
Përtej përsiatjeve teorike, të cilat personalisht më çojnë detyrimisht drejt qëndrimeve jondëshkuese të individëve dygjuhësh në mërgim dhe ata të rikthyer, e mbështes dhe unë fort idenë që jetës shqiptare publike i nevojitet një laborator ku mund të përpunohet dhe të rafinohet shqipja publike. Por ç’formë duhet të ketë ky laborator? Si mund ta imagjinojmë? Mos ndoshta duhet të ketë formën e një shkolle klasike të Retorikës të cilën duhet ta kenë kaluar me notë mesatare të lartë të gjithë figurat publike përpara se të bëhen të tilla? Mos duhet të jetë pjesë e kurrikulës së një shkolle të menduar për administratën shtetërore? Është një çështje që meriton të diskutohet patjetër. Sidoqoftë, për një gjë e di fort mirë që nuk jam mëdyshas: që mjerimi ligjërimor i gjuhëve, dhe jo vetëm i shqipes, nuk vjen nga elitat apo jo-elitat dygjuhëshe. Përkundrazi, vjen, mbi të gjitha, nga “elitat” sunduese, të cilat nuk lexojnë më, as në gjuhën e tyre dhe as në ndonjë gjuhë tjetër.
© 2020, Enkeleida Kapia. Të gjitha të drejtat të rezervuara. Ndalohet riprodhimi pa lejen eksplicite të autores.
