By Fill pas mbarimit të Konferencës shkencore, sërish mbi Realizmin Socialist, organizuar nga ana e Departamentit të Letërsisë të Universitetit të Tiranës, më në fund kanë nisur të botohen shumica e punimeve të mbajtura aty. Çështja e realizmit socialist, madje me një konferencë të emërtuar shkencore, si dhe të organizuar po ashtu nga ky departament, është trajtuar edhe aty nga fundi i vitit 2008, madje me lektorë të profesoraturës së Fakulteteve Filologjike të Prishtinës dhe të Tiranës. Nisur vetëm nga ky pikëtakim, ku shkolla e lartë, kryesisht për nevojat e mësimdhënies, ndërmerr veprimtari të tilla, të debatit të mbyllur për një temë që në fakt është shumë më i gjerë se sa kaq. Diskutimi mbi realizmin socialist, së pari është problem i historiografisë së shqipes, i albanologjisë, pse jo edhe jashtë hapësirave shqiptare, e prandaj në të gjithë rastet e debatit për të, ai duhet ta kapërcejë pragun dhe nevojat e shkollave, qofshin ato edhe të larta. Debati për socrealizmin nuk është thjesht dhe vetëm aspekt diturak dhe didaktik, më së pari është aspekt kërkimor, që kërkon pjesëmarrjen e të gjithë faktorëve, i të gjithë institucioneve të kërkimit shkencor në fushën e gjuhës dhe të letërsisë, brenda dhe jashtë vendit, po kaq është problem i shoqërisë shqiptare dhe i çdo individi, pavarësisht madje edhe nëse jeton jashtë Shqipërie. Nuk besoj se mendjet dhe duart e të tjerëve, që punojnë në kërkimin shkencor, janë më të pasojme se ato të marrëpjesëve në konferencën e tanishme. Pra, të dyja veprimtaritë, ndonëse të shtrira në kohë, pikërisht në harkun e dy viteve, i bashkon problematika e njëjtë, trajtimi dhe shqyrtimi i aspekteve të pranisë dhe mospranisë së socrealizmit në letrat shqipe.
Megjithatë midis këtyre dy veprimtarive të zhvilluara në kohë dhe hapësira të ndryshme, si rastësisht duken edhe dallime:- Punimet e Konferencës së sivjetme, të 10 dhe 11 nëntorit, u mbajtën në mjediset e Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, pra duke e ngritur pjacën mjaft dukshëm, ndërsa atëherë diskutimi për këtë aspekt, sipas gjykimit personal, jetik për të ikur prej tij, u mbajt në një nga sallat e fakultetit të Filologjikut.- Kumtesat e sivjetme, me sa duket të menduara si fjala e fundit dhe kulmi i qëmtimit të kësaj hallke, të ndërlikuar dhe tejet të debatueshme, po botohen në përgjithësi të plota, ose duke shkëputur pjesët më thelbësore të tyre, gjithnjë simbas kumtestarëve të pranishëm, kurse ato të vitit 2008, nuk po merret vesh se ku e qysh u botuan.Këto ndryshime, më tepër formale dhe pa ndonjë rëndësi në zbardhjen e kësaj çështje, që do të kërkonte padyshim edhe kontribute të tjera, dhe jo thjesht të mbyllet nëpër sepetet e zyrtaritetit, madje të një hapësire tepër të ngushtë siç është mësimdhënia nëpër këto fakultete, nisur nga pohimet e lëshuar nëpër gazeta, si dhe nga ndonjë punim i plotë gjithashtu i botuar, duket se puna e nisur në atë dhjetorin e largët dhe në një ditë me shi të rrëmbyer, për ta shpallur si jetim (dobiç, mbase i shkon më mirë), Realizmin Socialist, se nuk paska pasur ndonjë lidhje thelbësore dhe sipërfaqësore me letërsinë shqipe të mbas viteve 1944, tanimë po merr udhë, madje në këtë konferencim duke i marrë ndonjë mendime edhe të përjashtmëve, nga Rusia, që në fakt edhe ka qenë atdheu i socrealizmit, edhe e braktisi e para si model dhe mënyrë shkrimi, nëpërmjet deheroizmit dhe një morie procesesh formaliste, të kryera në letërsi dhe në shqyrtimin e teksteve të shpallura si letrare. Sipas mbajtësve dhe mëtuesve të pranishëm, me punimet e konferencës, tashmë dhe më në fund iu vu kapaku punës së socrealizmit, sepse sipas trajtuesve, në përgjithësi dhe në veçanti, ai më tepër nuk ka qenë në letrat shqipe, e po kaq në rastet e pranisë socrealizmi paska prekur vetëm në ca autor minorë dhe të papërfillshëm, të cilët nga zelli i tyre, për idealet dhe ideologjinë e partisë së vetme në pushtet, na e sollën Realizmin Socialist në letërsinë tonë, pikërisht në motet e pandritura të socializmit. Gjithçka mundet që ta dëgjosh në këtë Shqipërinë tonë zyrtare. Debati për socrealizmin nuk ka shans dhe gjasa të mbyllet vetëm në mjediset zyrtare, aq më pak në ato shkollareske, qofshin edhe të universiteteve, ai detyrimisht rrok një gamë edhe më të gjerë se sa kaq.
Nevojat e shkollës, së mesme apo të lartë, për ta mbajtur dhe përzënë, për ta nxjerrë në pah apo për ta fshehur, nuk e kapërcejnë dot hendekun e krijuar si rezultat i pranisë së socrealizmit, si dhe i ndikimit që vijon që të ushtrojë edhe pse ka rënë nga fiku. Socrealizmi, në fakt ka rënë si model, dhe në këtë kohë kush mundet e shan dhe e lëvdon në llogari të vet, dhe besoj nuk gjendet kush që ta mbrojë si model. Megjithatë praktika shkrimore e tij, ka ekzistuar për një periudhë mjaft të gjatë kohore, madje është ajo praktikë që edhe ka krijuar vlerën e hierarkisë letrare, pra krijimin e modelit të piramidës letrare, me një shkrimtar të vetëm në majë, si dhe ka përjashtuar të gjithë vlerat e shkruara përpara dhe gjatë funksionimit të tij, kur binte ndesh me modelin dhe rregullat e realizmit socialist. Porse, ajo që përbën mbase thembrën e Akilit të studimtarisë së letrave shqipe, mentaliteti socrealist, pra i debatit vetëm se zyrtar, dëshmon praninë e vet ende midis nesh. Po kaq, nga mjediset zyrtare dhe nga studiues të zyrtarshëm, të para dhe mbas viteve ’90, kur në fakt para së gjithash është problem i lexuesit dhe leximtarisë shqipe, druaj se më shumë po rreken me e fsheh të vërtetën, pra e thënë disi më açik dhe fare shkoqur, po përpiqen që t’i vënë një gjethe fiku hallateve të socrealizmit, të cilat mbeten gjithsesi zbuluar, se sa të hapet një debat, real dhe pa kufizime, i gjerë dhe publik, se si do të trajtohet prodhimtaria e socrealizmit, ku qartësisht bashkëjeton ideologjia dhe arti, letrarja dhe jashtëletrarja, shërbesa ndaj sistemit, si dhe sprovat e dukshme të artit. Kjo përshtypje e rrejshme dhe pa bazament logjik, për të qëndruar në këmbë, pra se socrealizmi vetëm sa paskërka shëtitur kalimthi në letrat shqipe, është qasja më zyrtare e mundshme, mbase e sipërmarrë nëpër disa veprimtaria të etiketuara si shkencore, për të shpëtuar trajtimet sociologjike, ideologjike, biografike, përmbajtësore, të kritikës dhe studimeve të gjertanishme. Nga sa paraqesin kumtesat dhe gjysmë kumtesat e botuara (natyrisht si hapësira botimi), duket qysh larg dora e fabrikimit të kësaj alternative, e cila ka si qëllim final t’i rifus letrat shqipe, e sidomos shqyrtimet letrare në një udhë pa krye, duke humbur sërish kohë me ngallicat e socrealizmit, e realizuar kjo pamëdyshje nga ana e çirakëve të përjetshëm të socrealizmit. Nuk janë larg tyre edhe çirakët e rinj, të cilët ndonjë herë i spërkasin trajtesat e tyre edhe me ndopak tis semiotik, porse të lindur dhe të mbetur çirakër të çirakëve të Realizmit Socialist, ata kësaj ndërkohe po ndihmojnë më shumë se të parët.
Bindja e tillë të krijohet veçmas nga prania e dy aspekteve, që janë zëshmuar, për çudi me të madhe, nga kumtestarët e kësaj here:
Së pari: Këtu, pra në letrat shqipe, përgjithësisht paska pasur disidencë kaq shumë sa mundet që të merret fare mirë edhe si modeli më i mirë i mundshëm i lindjes, së një disidence të papame, morale dhe estetike, aq sa diktatura më e egër në botë, gjithnjë simbas shqyrtimeve të tyre, më tepër paska fjetur gjumë dhe këtu paskërkan lulëzuar të njëqind lulet dhe të njëqind shkollat. Sa për qëndresë morale as që mundet të bëhet fjalë, se shkoje prapa diellit, po ta kruaje fare pak. Halli i shqyrtuesve, me sa duken bathët, është tek ajo disidenca estetike, e cila nuk është se ka munguar, por as nuk është se ka bërtitur në atë kohë se përndryshe ca tekste që i lexojmë me endje, edhe nuk do të ishin botuar. Mbase, kjo puna e njëqind luleve dhe njëqind shkollave, është e vërtetë, por gjithsesi duhet kundruar dhe shqyrtuar më me vëmendje. Pra, në kohën e diktaturës, në letrat dhe artin shqiptar paska shkëlqyer disidenca, ku thërret qameti. Në fakt, s’na mbetet tjetër, që edhe shokun Enver, që për hir të vërtetës më tepër zbatoi marksizmin krijues, sepse dihet tashmë që ne ecëm më shumë në rrugë të pashkelura, pra me vetëdije dhe padije, i shpërfilli konkluzionet e Marksit, fare lehtësisht, mundet ta shpallim disident. Siç ka nisur puna, jo shumë larg edhe këtu do të mbërrijmë një ditë të bukur.
Së dyti: Në tekstet e botuara, madje edhe në poezitë dhe romanet për partinë dhe shokun Enver, gjithnjë simbas përfundimeve të konferencës së radhës, e sidomos të disa ekspertëve të rinj të lëmit të disidencës, bartet si e hapur dhe e padukshme, edhe thelbi estetik i disidencës letrare. Ku po vemi?! Po i vihen syze diktaturës dhe po paraqitet si e marrë. Diktatura në Shqipëri paska pjellur disidencë letrare. Nuk e di se të flasësh kaq përçartë, jerm dhe në tym dhe të mbahesh për shqyrtues i fundëm, duket se më tepër flitet me forcën e pushtetit, të detyrës zyrtare, e nga ky pozicion, i përkohshëm dhe mjeran, shqyrtuesit e radhës rreken që ta shtrijnë pushtetin e vetë edhe larg qarkut që munden të përfaqësojnë. Që prania e shokut Enver në tekstet letrare qenkërka disidencë letrare, kjo nuk habit askënd, që ka lidhje me letërsinë, aspak nuk habit shqyrtimet serioze të problemit, por me sa duket ky ka qenë edhe qëllimi, i fshehur dhe i shpallur, i organizimit të asaj konference. Po lidhur me këto mëtime dhe përfundime, shpallur në shekullin e ri, pra edhe mbas njëzet vitesh në demokraci, pa asnjë mëdyshje që është krenare kritika dhe studimtaria rakitike e socrealizmit. Në fushën e studimit letrar, veçmas të zellit për të shpëtuar me çdo kusht dhe çmim socrealizmin, tashmë duke e fshehur, sikur nuk ka qenë fare, pra sundimin e hierarkisë letrare, bijtë shpirtërorë kanë ecur në gjurmët e baballarëve, madje me këto përfundimet e mbrame, të shpallura si shkencore, i kanë çimentuar edhe ca më tepër themelet e socrealizmit, kinse si mungestar i madh, pra të asaj infrastrukturës letrare dhe gjuhësore, e cila ka ruajtur të paprekura piketat dhe sinoret, që ka pasur edhe në kohën e sistemit monist. Këso here, letërsia jashtë kufijve, sepse kështu na i mësuan në fakultet disa nga ligjëruesit e kësaj konference, mbi socrealizmin, tashmë vetëm dhe kryesisht si i munguari i madh në letrat shqipe, krahas akademik Sabri Hamitit, bashkëshoqërues i përhershëm i këtyre veprimtarive të të dy anëve të kufirit, e ndonjë tjetri, ishte edhe Agim Vinca, pra duke e rritur kështu edhe nivelin e përfaqësimit, së paku si qëndrestar i socrealizmit.
Në fakt, edhe pse u bë në dy ditë, edhe pse u mbajt në Akademinë e Shkencave, e po kaq edhe pse pati përpjekje për ta zgjeruar bashkëpunimin me faktorë të tjerë, qëllimi nuk e fshehu dot veprimin, se gjendemi në një shtërzim të radhës, të studimtarisë së shqipes, e cila vijon të notojë në përshtatje dhe anësim, kur nuk mundet që ta mbulojmë malin e librave, të shpallura si letrare dikur, madje të çmu-ara në shumicën e tyre si kryevepra, duke harruar kështu veprimin e censurës dhe autocensurës, kryesisht për të dhënë një pamje gri të tablosë letrare të moteve të diktaturës. Disidenca morale dhe letrare, kryesisht u burgos dhe iku, ku sytë këmbët, prej tmerrit të diktaturës. Kjo nuk do të thotë se disidenca letrare ka munguar plotësisht në letërsinë e botuar, por krahasuar me malin gjigand të shërbesës ndaj ideologjisë dhe të shkrimtarëve si inxhinierë të shpirtrave (siç i thërriste Stalini) të sistemit, është pak. E vlen ta prekim këtë problem të ndërlikuar, e sidomos e vlen ta shqyrtojmë për të shpëtuar ato vlera të krijuara në atë periudhë.
Porse nuk preket ky realitet kompleks duke fshehur të vërtetën se socrealizmi pati pushtuar çdo por dhe ind të artit dhe letërsisë shqiptare. Çdo autor dhe tekst i botuar, gjatë asaj kohe, krahas pranisë së vlerës, që nuk është se mungon, madje në një kuptim ngjashëm me klasicizmin e hershëm (që brenda rregullave fikse endi edhe vlera), ka të përfshirë detyrimisht edhe koston e shërbesës ndaj sistemit, sepse për ndryshe nuk do ta shihte dritën e diellit, si libër i botuar. Letërsia, e botës dhe e jona, në mënyrë të pashmangshme, qarkëzohet nga teksti dhe konteksti, çka do të thotë se marrëdhënia është gati e ngurtësuar si kohë shkrimi, e nuk mundet që të ndryshohet ose të fshihet kjo situatë, simbas fluturimeve pa argumente logjike, qoftë edhe të konferencave të shpallura si shkencore.
