By Në zemër të një kodrine të hijshme, përtej gjelbërimit të dendur dhe panoramës së rrallë të luginës së Matit, shtrihet një nga thesaret më të çmuara të kujtesës kolektive të krahinës: Vakufi i Shën Markut të Rukajve. Ky vend i shenjtë, i ruajtur me fanatizëm brez pas brezi, është simbol i besimit, i fisnikërisë dhe i trashëgimisë së gjallë që sfidoi kohën dhe sistemet.
Njihet ndër banorët vendas si “Vendi i Mirë”, ndërsa për fisin Ruka-Methysaj, ai përfaqëson jo vetëm një vend pelegrinazhi e përkujtimi, por një pjesë të pandarë të identitetit të tyre shpirtëror dhe historik. Emri i këtij vakufi përcillet me respekt, dhe përmendet me solemnitet që nga kohët e hershme: “Për atë Ish’ Mark t’fortë” – thënie që ruajnë jehonën e një besimi të thellë popullor.
Për këtë vakuf nuk është ruajtur dokument i shkruar, por dëshmia e gjallë ka qenë dhe mbetet vetë komuniteti, i cili, përmes rrëfimeve, kujtesës dhe përkujdesjes, e ka bërë të pavdekshëm ekzistencën e tij. Edhe në vitet më të errëta të diktaturës komuniste, kur festimet dhe ritualet fetare u ndaluan me ligj, vendi i Shën Markut nuk u harrua kurrë. Të rinjtë dhe të moshuarit e fisit Methysaj vijonin, edhe fshehurazi, të bënin kurban çdo 24 prill — një pulë e thjeshtë, por me një domethënie të thellë simbolike.
Në kujtesën kolektive mbahen ngjarje të pazakonta që dëshmojnë për “fuqinë” e mistershme të këtij vakufi. Më shumë se një herë, tentativat për të prishur vendin apo për të shkulur pemët rreth tij janë ndalur në mënyrë të pashpjegueshme, siç është rasti kur një traktor komunal nuk u vu më në punë sa herë që afrohej për të rrafshuar kodrën. Më vonë, edhe mekanikët më të aftë nuk arritën ta justifikonin defektin. Ishte si një shenjë e padukshme për të ndalur shkatërrimin e së shenjtës.
Rrënjët e këtij vakufi lidhen ngushtë me fisin Ruka, që sipas dëshmive gojore dhe gjeografike, ka zbritur nga Kelmendi i Malësisë së Madhe që në Mesjetën e hershme. Vendosja në trojet e sotme ka sjellë me vete jo vetëm emrin Rukaj për fshatin, por edhe një kulturë të pasur të respektit, mikpritjes dhe nderimit të trashëgimisë.
Një tjetër dëshmi e kësaj historie është zbulimi i stemës së familjes RUKA në Kalabri, Itali, nga një profesor i Universitetit të Romës gjatë një ekspedite studimore. Familjarët atje ruajnë ende kujtimin e origjinës së tyre nga Mati dhe krenohen për lidhjen me princin e arbërve, Gjergj Kastrioti – Skënderbeun. Emblema e tyre është një pasuri kulturore që kërkon dokumentim zyrtar dhe njohje në arkivat kombëtare.
Në një kohë kur shumë vakëfe janë rrënuar ose harruar, Shën Marku i Rukajve mbetet një dritë e ndezur, një thirrje për të kthyer sytë nga rrënjët dhe për të nderuar trashëgiminë. Ai është kujtesë për fuqinë që ka trashëgimia shpirtërore kur mbrohet me dashuri, besim dhe përkushtim.
Le të jetë kjo thirrje një hap drejt institucionalizimit, njohjes dhe ruajtjes së një pasurie që nuk i përket vetëm një fisi, por të gjithë shqiptarëve.
*) Osman-Nuri TOPBASH Vakëfi – Dhurimi dhe Shpërblimi: Nga kapitulli: “Nga kulmet e vlerave të qytetërimit tone,” fq 13., Yskydar 2002, Përkthyer nga Mithat Hoxha.
