By Nga Aurenc Bebja*, Francë – 19 Nëntor 2025
“Sevenoaks Chronicle dhe Kentish Advertiser” ka botuar, të premten e 4 korrikut 1930, në faqen n°11, rrëfimin e botanistit britanik Herbert Cowley rreth ekspeditës së tij asokohe në Shqipëri, të cilin, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :
Përmes Shqipërisë së paeksploruar
Zbulimet e një botanisti nga Tunbridge Wells
Bimë të rralla në një territor të ri
Pas udhëtimit nëpër malet e djegura nga dielli dhe pas kalimit të lumenjve të fryrë të Shqipërisë, një ekspeditë e vogël e përbërë nga z. H. Cowley nga Tunbridge Wells, Dr. Jenkin nga Hindhead dhe Dr. Guiseppi nga Felixstowe, është kthyer së fundmi në Angli me disa mostra botanike të rralla që pritet të kenë rëndësi të madhe për hortikulturistët.
Z. H. Cowley, i cili banon në 18, Sutherland Road, Tunbridge Wells, është i njohur në qarqet hortikulturore si redaktor i “Gardening Illustrated”. Ai është veçanërisht i vlerësuar në këtë zonë falë ligjëratave të tij tërheqëse të mbajtura në Town Hall.
Një vend me demokraci të plotë, ku princi nuk dallohet nga fshatari dhe ku askush nuk përpiqet të vendosë dallime; një vend ku një popull primitiv, i përballur me vështirësi në kërkim të ushqimit, ofron megjithatë mikpritjen e tij modeste për ata që kalojnë; dhe njëkohësisht një tokë e pasur me mostra për botanistët. Kështu e përshkroi Shqipërinë z. Cowley për një përfaqësues të “Courier”.
“Shqipëria është një vend për të cilin njeriu i zakonshëm di shumë pak”, tha ai. Ata hasën nxehtësi të madhe në lugina dhe u përballuan me reshje të mëdha shiu, të cilat bënin që lumenjtë të përmbyteshin dhe të merrnin me vete urat nën rrjedhat e fryra. Për të kaluar lumin Mat, ata duhej t’i bënin kuajt të notonin.
“Pa rrugë apo hekurudha, vazhduam udhëtimin tonë përmes territoreve të paeksploruara, duke kërkuar mikpritjen e vendasve kur binte shi dhe duke ngritur kamp kur moti ishte i favorshëm.”
“Ky vend primitiv, i cili vetëm prej pak kohësh është një shtet i pavarur, tani qeveriset nga Ahmet Zogu, Mbreti i shqiptarëve, administrimi i të cilit zhvillohet në mënyra shumë të thjeshta,” shtoi ai.
“Shtëpitë e krerëve janë të mëdha, me mure shumë të trasha, dhe mund të strehojnë një garnizon të vogël. Ne u mikpritëm nga këta krerë, të cilët e përdorin katin përdhes për bagëtitë e tyre. Ata kanë mobilje, dhe gjatë vakteve ulin qilimat nga muri, ulen përdhe dhe hanë bashkë nga një enë e përbashkët. Janë shumë të varfër në enë shtëpiake dhe na qenë mirënjohës për kutitë e zbrazura të konservave që ne hidhnim. Aty nuk ka absolutisht asnjë dallim shoqëror, dhe një princ mund të hyjë lirshëm në shtëpinë e një fshatari.”
“A u ndeshëm me ndonjë hajdut?” Ai qeshi lehtë. “Jo, patëm fat në këtë drejtim, megjithëse shumë njerëz kanë rënë viktimë e tyre. Natyrisht, ne ishim të përgatitur për një situatë të tillë dhe ishim të shoqëruar nga guida të armatosura. Në fakt, atje të gjithë mbajnë armë.”
Megjithatë, shqiptarët, pavarësisht mënyrave të tyre primitive, janë ambiciozë, dhe z. Cowley shpjegoi se aktualisht po përpiqen të formojnë një ushtri, “edhe pse është një ndërmarrje shumë e papërpunuar,” shtoi ai.
Ashtu si shumica e shteteve europiane, Shqipëria nuk është pa telashe të vogla, dhe herë pas here lindin mosmarrëveshje. “Kur po largoheshim nga Tirana të enjten e kaluar”, tha z. Cowley, “një ushtar shqiptar qëlloi një oficer italian, por nuk e di nëse kjo do të shkaktojë komplikime ndërkombëtare.”
Si botanist i zjarrtë, z. Cowley e ndërmori ekspeditën në atë cilësi dhe jo si turist i zakonshëm, dhe zbulimet e tij — së bashku me ato të miqve të tij — pritet të kenë rëndësi të madhe për botanistët në mbarë botën. Duke u ngjitur në majat e virgjëra të maleve, të cilat deri tani kishin mbetur të paeksploruara, z. Cowley dhe grupi i tij zbuluan shumë bimë të panjohura që, sipas tij, ua shpërblyen përpjekjet.
Ata zbuluan një specie shumë të rrallë, Wulfenia Baldachii, në një vend krejtësisht të ri, Chaffa Stogut (Qafa e Shtogut). Gjetën gjithashtu një lloj zambaku shumë rezistent, Lilium albanicum, i cili rritej në majat e maleve.
Një tjetër mostër e rrallë që ata mblodhën ishte Ramondia serbica.
Në përgjithësi, shqiptarët janë myslimanë, edhe pse ka edhe disa të krishterë.
Z. Cowley përfundoi duke dhënë një këshillë të vyer për vizitorët e ardhshëm të Shqipërisë: “Ata vuajnë nga mungesa e madhe e ushqimeve dhe, nëse shkoni atje, më dëgjoni: merrni me vete sa më shumë ushqime.” Kjo mungesë, shpjegoi ai, u shkaktua kryesisht nga zhvendosja e kufirit, që i hoqi Shqipërisë një pjesë të madhe të tokës pjellore, dhe shumë nga sulmet në kufi bëhen në kërkim të ushqimit.
