By LAURIA- Vegël muzikore tradicionale me hark- ARKETIPLAURIA
Është instrument i vjetër e ngjashme me lahutën, (është variant i lahutës R. S. & P. M. Fq. 219) me bishtin më të shkurtër, në të cilin janë vendosur dy e tre tela çeliku. Përdoret si lahuta me harkun prej qimeve të bishtit të kalit. Në hershmërinë e saj do të ketë pasur edhe kordat prej qimeve. Telat akordohen në unison (të parët) e sekundë (teli i tretë). Përdoret si instrument solistik, shoqërues i valleve dhe këngëve epiko-historike dhe lirike. Ka tinguj të ëmbël e të pastër. Është përdorur në Lurë dhe në Katër Grykë të Dibrës.
Prej viteve ’70 të shekullit XX përdoret vetëm në trevën e Matit. Ajo luan melodi vetëm ose e shoqëruar me lodër e fyell dhe në përbërje të orkestrinave me instrumenta të tjerë tradicionalë.Ajo është e ndërtuar prej druri të manit, dardhës, arrës etj, Koka e saj në formë ovale e madhësive të ndryshme, që shkon deri 50 cm x 30cm është një zgavër e gdhendur me kujdes dhe me kapak prej llamarine ( së fundi edhe më lëkurë të kecit, qenit, maces). Ajo ka një bisht të gjatë deri 40cm. të lidhur me trupin dhe që përfundon me një kokë të vogël rrethore ku janë vendosur tre kunja. Në këto kunja lidhen tre tela çeliku të fortë, të cilët mbikalojnë në fund të kupës mbi një shkamb (kalë) në formë ure, gati gjysëmhënë dhe lidhen në fund të kupës.(foto të pjesëshme) Tingujt e saj nxirren duke e fërkuar me harkun me qime të bishtit të kalit me dorën e djathtë.
Për të siguruar tingull të pastër harku duhet fërkuar nga pas kupës së laurisë në një vend, ku është vendosur kollofoni (ose në mungëse të tij rrëshirë pishe). Stazhionimi i drurit që do të përdorej, cilësia e punimit, lloji i drurit, cilësia e telave dhe harkut të saj dhe mbi të gjitha aftësitë teknike dhe muzikale të ekzekutuesit bëjnë, që kjo vegël muzikore shumëshekullore, të jetë në fondin e përcjellësve të muzikës foklorike.Lauria ka timbër melankolik e të embël, si një laureshë. Lauria, vegël kordofone me hark, krahas veglave të tjera muzikore, është përdorur qindra vjet nga ustallarët në gjithë hapsirat shqiptare, por ajo ka gjetur shtratin e vet të bashkjetesës artistike me lirizmin e trevës së Matit.
Mbi 50 vjet lauria këndon me dinjitet në skenat tona nga mjeshtër autoktonë matjanë. Kjo flet për rëndësinë dhe vendin që ka zënë në jetën shpirtërore të kësaj treve si dhe për shkallën e mjeshtrisë së përdorimit dhe plotësimit të disa kërkesave artistike. Dhe njihen e respektoheshin mjeshtrit e saj kudo e kurdoherë në dasma, skena e të tjera zijafetë si: Dali Fasliu, Halil Kurti me të dy djemtë: Salën dhe Ramadanin, Rustem Selimi me djalin-Kadriun, Met Neziri, Mersim Ceni, Lim Rrahmani, Hajrulla Ceni Zeka e Shabanit, Abdi Kurti me Sabriun e Haxhiun, Qazim Selimi, Qamil Beshku, Ali Sala, , etj.Dali Fasliu ishte muziktari më i kërkuar edhe jashtë rrethit të Matit. Për mësime repertori të ri shkonte e kontaktonte me Liun e Nushit, mjeshtërin e qemanes të Tiranës. Shahin Ceni me djemtë, janë të përmendur për cilësinë e dajreve që bante. Kjo orkestrinë mbante dasmat dhe gëzimet familjare në gjithë zonën e Derjanit, në disa fshatra të Matit dhe jashtë tij para viteve ’50 të shek XX.Rapsodi Hajrulla Osmani (Ceni) nga Shëlliu, edhe zogjtë i bënte për vehte kur këndonte edhe këngë “të buta”. QAMIL BESHKU, 50 vite në skenën e Festivaleve, solist me laurinë e gdhendur nga dora e tij si një mjeshtëri e gëdhendjes së drurit,Në Mat ka pasur disa mjeshtër të prodhimit të veglave muzikore popullore si në Urxallë -Dyle Merra e Ymer Toçi, nw fshatrat Baz, Xibër. Lauria e ka gjetur përdorimin e saj më së shumti në zonën e Prellit për faktin se në këtë zonë vallet lirike të grave janë më të larmishme. Por shtrirja e saj ka njohur mjeshtër të instrumentimit edhe në zonën e Rranzës e Kryemates, në Lurë, Katër Grykë e Zall Dardhë e deri në Rrëshen. Likë Gjata, Can Ferra me grupin e tij kanë mbajtur me muzikë dasmat në fshatra të Kryemates. Zeka e Shabanit në Baz (e vetmja lauritare femër) njihet për mjeshtrinë e përdorimit të laurisë në zonën e vet. E ndërsa vetëm këto njiheshin nga historiku i përdorimit të kësaj vegle të rrallë në Mat, në një kishë të Deçanit (Dardani) një afresk pasqyron këtë vegël që nga shek. IX. Veglat muzikore me hark, me ndryshimet organologjike dhe funksionet muzikore, janë përdorur e përdoren në Lindjen Largëme, Azi, Evropë, e deri te përdorimi i saj edhe në Jugun e Shqipërisë deri para 200 vjetësh, sigurisht që përbën një studim më vehte për të pasuruar shkencën etnomuzikologjike me një monografi të plotë.Në llojin e kordofoneve, ndoshta është më e hershmja e përdorur në këto treva, definicion ky që i përket studiuesve t ardhshëm. …
Është dashur të gjendet një perkusion i afër me jonet e saj që së bashku veglat të kenë harmoni në tingëllim. Është përgatitur dhe përdoret me të një membranofone që është qyajtur tumelekNë repertorin e valleve të grave kërceheshin meloditë si: “Rreth e rreth baçes ju solla”, Amanet moj delja rudë” , “Hasan Aga nji kopuk”, “jam dejë me raki”, ”napoloni”, “asaman moj lule verdhë” “nizamçe”, etj.A do të studiohet për t’u futur në kurrikulat e programeve shkollore ?Deri para 10 vitesh etnomuzikologjia shqiptare i ka lënë “të qetë” ne dosjet e Institutit të Folklorit, regjistrimet e bëra nga ekspeditat folklorike të drejtuara nga Prof. Ramadan SOKOLI madje as e përmendur nga studjues të muzikologjisë shqiptarë në fjalorët enciklopedikë të veglave tradicionale. Një dëshmi interesante:Shekuj më parë, një fis “Skura” i shpërngulur nga Mati, ka zënë vend në fushën e Pollogut, midis Tetovës dhe Gostivarit.
Ende edhe sot vajza të fshatit trashëgojnë emrin e këtij instrumenti të veçantë. Ata të thonë se të parët tonë nga Mati kanë njohur e përdorur një instrument të vëçantë që quhej lauri, me të cilin kemi përcjellë gëzimet e jetës dhe historinë e brezave tonë. Doktori stomatolog, Fadili, banor i Tetovës, thotë se vjehrrën e tij e quajnë Lauri. Dëshmi e tij e datës 09. 06. 2008 .Familjet Shahin Ceni nga fshati Derjan, Kurti nga Rukaj, Selimi në Prell e Bruç të mirënjohura, tanimë thuajse është shuar përdorimi i saj. Veprimtaritë e organizuara e drejtuara në bashkëpunim me Matin në vitet 2011 dhe 2013 nga Ministria e Kulturës thuajse u ndërprenë, gjë që vazhdon rrudhosja e përdorimi të kësaj vegle shumë interesante. Artistët dhe institucionet kulturore, kemi fatin t’u shtojmë atyre shkëlqimin që meritojnë, të respektojmë e të trashëgojmë virgjërinë e tyre tingëlluese, të pasurojmë nëpërmje tyre vokacionin e traditës tonë kulturore.
Marrë me shkurtime nga libri: Ruka, Esat: Vështrim ETNOMUZIKOR: gjurmime, studime, vlerësime. Bot. “Mirgeeralb” Tiranë v.2009. fq.71
