By Nga Behar Gjoka
Teksti Të ftuar në rrethin e dhjetë, shënon romanin e gjashtë të autores Flutura Açka, i cili ka zgjuar interes të veçantë tek lexuesi. Ky roman për polisemantikën e sugjeruar, rrafshet e pranishme ligjërimore, shprishjen dhe ndërthurjen e caqeve kohore, sidomos për grishjen e hapur për të depërtuar prapa ferrit, ku edne gjallon qenia shqiptare, tashmë e qarkuar edhe me një rreth të shtuar, me rrethin e dhjetë, përfaqëson një cak të ri shkrimor të zhanrit të romanit, për autoren dhe për letrat shqipe. Shpesh herë njeriu modern, mbase krejt në jermi, kredhur në makabritet të frikshëm, ku njeriu, gjithnjë simbas B. Kroçes, shihet si pengesë për t’u kapërcyer. Romani, ndërkaq sugjeron disa nivele leximi:
A – Sikur jemi në njërin prej rrathëve të projektuar nga Dante, ose në të gjitha bashkë, të cilët ende lëshojnë valë në hapësirë dhe tek qenia njerëzore, e cila ka gjasa të shtegëtojë gjatë në kohë, mbase do të lëshojë hije mbi dhe, sa të ketë qenie njerëzore në planet, duke vendosur një marrëdhënie të hapur me letërsinë botërore, si një gjetje që heq paralelen e letrave shqipe me hapësirën tjetër. Në lidhje me amën e qenies arbnore, njëherit ka më shumë gjasa që të gjendemi në njërin prej rrathëve të Camajt, plazmuar te romani Rrathët.
B – Posaçërisht, në hapësirën e romanit, sikur jemi vetëm në rrethin e dhjetë, me gjasë një rreth i shtuar, krahas rrathëve danteskë, që kanë mahnitur botën nëpër këta shekuj, me konceptin dhe magjinë e shkrimit letrar. Një rreth tjetër, pamëdyshje shumë më i hidhur, madje më i zi se të gjithë rrathët, që kemi parë dhe dëgjuar. Në këtë shtjellë të beftë rrëfimore, ku diktatura dhe demokracia, dy sisteme të ndryshme dhe të përkundërtë, ende përleshen dhe kacafyten, e prandaj jemi në rrethin e pushtimit nga vetvetja, një pushtim i hidhur e po kaq me pasoja, sa pushtimet e tjera, veçse i emërtuar si rrethi i dhjetë. Është një ngasje dhe aureolë, krejt e pagjasshme për të mos e vënë re, gati trumpirëse për të mbetur në të djeshmen, e cila edhe në muze të ngjallë krupë dhe tmerr, e jot a kesh nëpër këmbë ditënetëve gjithë moteve.
C – Një ftesë e hapur, për lexuesin shqiptar dhe më gjerë se kaq, sidomos për të çelur sytë e mendjes, madje edhe sytë e shpirtit, për të parë dhe prekur rrathët, veçmas për të vendosur kontakt me rrethin e dhjetë, ku tashmë ndeshim pushtimin nga vetvetja, të ngrirë akull, në një pezulli të frikshme dhe mjerane, as në demokraci, e as në diktaturë, por të ngulfatur në demokraci, që ma tepër fanitet si rrumpallokraci, gjasme demokraturë, që ndërthur me shëmti dy sistemet, që nuk ka mundësi të pikëtakohen.Hetimi i këtyre rrafsheve, të përndarë nëpër rrathët e tmerrit, si dhe të inspirimeve autoriale, të lidhura ngushtësisht me receptimin, pra me leximin dhe përthithjen e shenjave estetike, është mënyra e vetme për të vështruar prapa perdes letrare, diku në kufijtë e groteskut dhe tragjikes shpërfytyruese të qenies.
Hapësira paratekstuale dhe ndërtekstuale
Prania e Dantes, më saktë e “rrathëve” të tij, sidomos të ngjyrave të ferrit dantesk, e rrathëve që kanë mahnitur njerëzimin, si liri dhe shenjëzim artistik, në materien tekstologjike, në hapësirën e tekstit, shpaloset përmes dy rrugës:
Së pari: Rrathët e Ferrit, që në lexim dhe receptim, ndërkaq përbëjnë një paratekst hipotetik të rrethit të dhjetë, një situatë e pazakontë letrare, që ende shpërndahet në rruzull, me dritë dhe tmerr, është forca më përtrimëse e qenies, po kaq shënon shenjat estetike të rrokshme, gjithkohore dhe gjithhapësinore, që përshkon letërsinë e përbotshme.
Së dyti: Prania e herëpashershme e shprehjeve të marra nga rrathët e Ferrit, në tekstin e romanit, të cilat në fakt shoqërojnë linjëzime paralele të papërputhura, i pasurojnë dhe shpupurisin shtjellat subjektore dhe rrëfimore. Përfshirja e qindra stilemave artistike, që janë shkëputur nga Komedia Hyjnore, me gjasë nga Ferri, si dhe të integruara në sekuencat autoriale, ndërkaq mundëson situimin e ndërlikuar të huamarrjes, por edhe të ngritjes së gravitetit shprehës në faqet e librit. Rimarrja e shprehjeve nga magjia letrare e Dantes, si dhe vendosja në tekstin e romanit Të ftuar në rrethin e dhjetë, në situata të gjetura të sekuencave ligjërimore, mundëson endjen dhe shpalimin e situimeve ndërtekstuale, si dëshmi e prozës postmoderne.
Situata paratekstuale, shënimet në fillim, e veçmas hipotetika paratekstuale e Ferrit, titulli, bartja e një morie frazash, gjithnjë si parashtresë ndërtekstuale, ndërkaq ka endur tipin e romanit palimpsest, siç e pati sugjeruar dikur Borhes, pra të librit që gjithherët rishkruhet, ndonëse është shkruar edhe më parë. Po ashtu, hapësira e gjerë tekstologjike, dhe tepër dinamike, ka shqiptuar përmasën postmoderne të prozëshkrimit, duke e risemantizuar dhe ironizuar kohën si pakohësi, gjithnjë simbas Umberto Eco. Një parabolë e pazakontë, mbi natyrën e pushtetit dhe pushtetarëve të pamëshirë, që bartet nga njëri tekst te tjetri. Në faqet e romanit, kuptohet se jemi gjithnjë në shenjim të rrethit të dhjetë, pra të rrethit të kohërave moderne, i cili materializohet, kuptimësohet dhe shenjohet nga rrethana e dukshme e palimpsestit dhe e shkrimit të romanit, me ngjyrat postmoderne. Në dialogun që këmbejnë protagonistët e romanit, një element artistik identifikues dhe portretizues, ndeshim edhe këtë situatë të tekstit të romanit: -Rrethi që Dantja nuk e kishte menduar kurrë, shtatë shekuj më pas ka njerëz që nuk i nxë asnjë rreth i tij, që kanë tashmë një kompleks të tillë fajesh, të paparashikuara nga Dante. , që në fakt e shqiptojnë makabritetin, e modernitetit bashkëkohor, në të cilin kaloi qenia arbnore, në rrathët e territ të diktaturës, e sidomos në rrethin e dhjetë, ku qenia shpërfytyrohet.
Struktura e rrathëve dhe “kronikat” brenda ngjarjeve
Prania e dhjetë rrathëve, pra e një rrethi më shumë se sa te Ferri, ose ka më shumë gjasa e një rrethi të vetëm, që ndërkaq shpërfaq dhe figuron të nëntë rrathët, ndërkohë qarkëzohet:
– Nga një situatë e qartë paratekstuale, që përcjell falenderimin e autores, e cila vijon me copëzën Fillesë, pjesë e cila vetëmsa ngre siparin e tekstit të romanit.
– Mbyllja e romanit ose situata e rrokshme pastekstuale, e cila emërtohet Mbaresë, që e zbulon dhe skicon makthin e përjetuar nga qenia njerëzore, sidomos në Rrethin e Dhjetë. Në këtë qerthullim të Fillesës dhe Mbaresës, me gjasë të prologut dhe epilogut, endet dhe shqiptohet realiteti letrar romanor, që përbëhet nga këto ndarje:
– Rrethi i parë, me katër episode gjithsej, ku i pari nuk ka emërtim, ndërkaq pjesa tjetër, shënon tre kapitujt e parë. Këtu njohim personazhet kryesorë, si dhe çastin që ata kanë zgjedhur, me gjasë për të festuar, se si e zbulojnë pamjen tronditëse, ku noton politika dhe shoqëria shqiptare, e kapluar nga hashashi dhe korrupsioni.
– Rrethi i dytë, ku përfshihen episodet katër, pesë dhe gjashtë, krahas episodit që përcillet pa asnjë shënim, pra përsëri me katër episode. Në këtë hapësirë teksti, nisur kryesisht nga biseda e personazheve, si dhe të dhënat tërthore, të rimarra në kujtesën e kohës, së pa kohë, kuptojmë se çfarë ka ngjarë me qenien arbnore nën sundimin e Perandorisë Osmane, si dhe në vitet e diktaturës.
– Rrethi i tretë, ku hyjnë episodet shtatë, tetë dhe nëntë, si dhe fragmenti pa numër, sërish me katër eiposde. Në këto pasazhe, rrjedha subjektore dhe narrative, ka hyrë mu në zemër të shpërfytyrimit të skenës politike, madje teksti ndërfutet dhe kapërthuret në marr
ëdhënie të shpeshta nëntekstuale me fraza të marra nga Ferri i Dantes. Vënia përballë ferrit shqiptar, në kapërcyell të shekullit të njëzet e një, me Ferrin universal të Dantes, krijon situimin e ecjes metaforike paralele, e cila mundëson endjen e premisave për të kuptuar se mëkatet dhe mëkatarët e Shqipërisë, të kësaj kohe, ku qenia vetëm tjetersohet, gjer në asgjesim të frikshëm, e tejkalojnë edhe vetë errësirën e ferrit, në hapësirat e komedisë hyjnore.
– Rrethi i katërt, ku përveç episodit pa numër, janë shtjelluar edhe kapitujt dhjetë, njëmbëdhjetë dhe dymbëdhjetë, ku prapë kemi katër kapituj gjithsej. Pasazhet e kësaj pjese të tekstit, zbulojnë marrëdhëniet njerëzore, një shëtitje në botën librore (pra, si marrëdhënie e hapur me letërsinë), e cila vjen e shpaloset si një situatë e ngjashme me tekstet dramatike dhe, mbi të gjitha aty shpalosen estetikisht pasojat e shkujdesjes kryeministrore, për të lejuar dhe shfrytëzuar kanabizimin e gjithë vendit.
– Rrethi i pestë, me kapitujt trembëdhjetë, katërmbëdhjetë, përveç episodit paraprirës, të këtij episodi, pra vetëm me tre kapituj. Në këtë rreth, kamera autoriale letrare, ka depërtuar më në thellësi të ferrit, në jetën politike, shoqërore dhe individuale, të kohës së marrëzisë. Theksimi i mozaikut fetar, si dhe plasimi i fytyrës së ashpër, të ferrit mbitokësor, e shpërfaqin si një tablo-akuzë e shpërfytyrimit, që ka pësuar qenia arbnore, ku madje spikatet shprehja: … të jem larg çorbës demokratike me tharm diktature…(2017: 256).
– Rrethi i gjashtë, ku krahas episodit pa numër, janë edhe kapitujt gjashtëmbëdhjetë, shtatëmbëdhjetë dhe tetëmbëdhjetë, ku kemi katër kapituj, ashtu si në katër rrathët e mëparshëm. Figurimi i pasojave të ferrit, të murtajës së braktisjes së atdheut, i ankthit të parrëfyer për të gjetur një atdhe të dytë, që nuk e shpërfytyron totalisht qenien shqiptare, nëpërmjet asimilimit të butë dhe të ashpër, zë vendin kryesor.
– Rrethi i shtatë, hapet me episodin pa numër, një kronikë e vitit 1997: Tani shkërmoqja e shtetit, e kishte anuar kombin dhe asaj i përziheshin kujtimet e asaj dite kur marrëzia kishte marrë në dorë çelësat e qytetit…(2017: 343), që përçojnë të gjallë marrëzinë kolektive të vitit 1997. Përballë kësaj marrëzie, individuale dhe kolektive, në kapitullin e njëzet vihet “epoka” e përballjes së kështjellës së pamposhtur të socializmit, me imperializmin amerikan dhe socialimperializmin sovjetik, si dhe në kapitullin njëzet e një, shqiptimi i heroizmit të timonierit të tepsisë.
– Rrethi i tetë, përbëhet nga episodet, njëzet e dy, njëzet e tre dhe njëzet e katër, krahas pasazhit fillimtar, pra sërish me katër kapituj. Këtu ndeshim situatën: – Rrethi që Dantja nuk e kishte menduar kurrë, shtatë shekuj më pas ka njerëz që nuk i nxe asnjë rreth i tij, që nuk i nxe asnjë pisëhane, që kanë aq shumë mëkate e faje bashkë, që kanë tashmë një kompleks të tillë fajesh të paparashikuara nga Dantja…(2017: 431). Në këtë rreth tmerri, makabër gjer në totalitet, fare qartë e sugjeron autorja, të futen: Spiunët, Operativët, Tradhtarët, Besëthyerit, Dosjebërësit, Hetuesit, Prokurorët, Gjykatësit: Gardianët, Ekzekutorët, vrasësit, varrmihësit.
– Rreth i nëntë, të këtij romani, ku madje ndeshim situatën e pazakontë: Ata janë tani qenie me një të tashme të shkokluar, të zënë në lakun e pabesisë së të shkuarës, të helmuar nga fati i të qenit shqiptarë…(2017: 451). Po aty thuhet, edhe më qartë:… mbase një ditë të ardhme do të mund të shpjegohen në zonat pendimtare të Rrethit të Dhjetë të Ferrit njerëzor, diku në mosqenie ku kërkohet shpagim nga shpirtrat për shpitrat.Hapësira e lirë, e përcaktimit të romanit si zhanër i hapur, me gjasë si një tipologji e përveçme shkrimi, ende në proces të hapur, gjithnjë simbas teorisë dhe praktikës së shkrimit, në rastin e këtij teksti, është edhe dinamika e strukturës kompozicionale. Romani, Të ftuar në rrethin e dhjetë, përbëhet nga dymbëdhjetë njësi kryesore, të fillimit, të zhvillimit të ngjarjeve, të fundit apo mbylljes, madje e shtrirë në një atmosferë kohore njëshekullore. Rrathët, ose lënda kryesore e tekstit, përbëhet nga nëntë episode, që u paraprijnë njëzet e katër kapitujve, të cilët emërtohen me numra, ku madje rrethi i nëntë ka vetëm episodin pa numër. Përmasa e plotë, e një hapësire të tekstit, përbëhet nga tridhjetë e pesë njësi strukturore e rrëfimore, si prani e makrostukturës. Krahas njësive kryesore, ndarjeve me dhe pa numër, në roman, ndeshim në gjendje letrare, gati të pazakonta, siç e pati emërtuar I. Calvino, që ndërkaq shpesh e përmbysin rrjedhën subjektore dhe strukturore. Është fjala për episode të ndërfutura nëpër kapituj, të tipit të ndodhive brenda ngjarjeve, një tipar që materializon lavrimin e prozës postmoderne. Në Rrethin e Tretë, në mesin e kapitullit shtatë, futet historia Shënime mbi jetën e kapitenit Gerard Malinkord, e cila nis në krye të faqes 130-135, pra një episod proze të mirëfilltë dhe jo pak të shtrirë. Paraqitja e historisë së kapitenit holandez, që madje ishte takuar me Edit Durham, shënon një histori e pastër që të shpie gjer te luftërat ballkanike. Po ashtu, në Rrethin e Pestë, posaçërisht te kapitulli i trembëdhjetë, në fundin e faqes 241-244, ndërfutet episodi Sëmundja e Babait e Jan Von Andel, e cila ofron sit ë gjallë atmosferën e Luftës së Dytë Botërore. Në Rrethin e Gjashtë, po te kapitulli tetëmbëdhjetë, në mesin e faqes 319-322, kemi një situatë jetësore të pasojave të tmerrshme që vijnë nga droga, pra kemi një pasazh bashkëkohor. Në pjesën “Mbaresë”, diku në mesin e faqes 459-461, ndërfutet një episod tjetër nga viti 1976, që përkon me kohën kur festohej dhjetëvjetori i Majlit, e cila vjen madje edhe si ndërprerje e ëndrrës së saj. Në një kuptim, ndonëse janë integruar në këtë tekst, janë edhe katër kronika, të cilat e hedhin vështrimin në të kaluarën, e qenies arbnore, e kredhur në shpërfytyrim prej monizmit, dhe këtu vlen sjellja në vëmendje e pohimit të Ernesto Sabato: Detyra kryesore e romanit sot është të gërmojë njeriun, çka do të thotë të gërmojë të Keqen. Njeriu real ekziston qysh nga rënia. Nuk ekziston pa Djallin: Zoti nuk mjafton. Episodet e rimarra, që në tekstin e romanit shpalosen si digresione, madje të ndërfutura në libër, në hapësirën e tekstit, mbase duke u anësuar nga kronika, dhënia e informacionit, përpos të tjerash, ndikojnë që të përmbushet aspekti i vërtetësisë së tablosë, të shtrirë në kohë dhe hapësirë, një tabloje të gjerë, ku shpërfaqen përmasat socio-politike, që zbulojnë kalvarin e shqiptarit, në shekullit e kaluar dhe në kapërcyellin e shekullit të njëzet e një, duke përmbushur kështu tiparet e zhanrit të romanit, që e ngjiz realitetin letrar, duke sendërgjuar një tablo të gjerë.
Ndërthurjet kohore dhe hapësinore
Ngjarjet e këtij romani, që shpalosin një tablo shumështresore, si kohë dhe semantikë, diçka më shumë edhe si gërshetim ndërkohor, që mundëson endjen e substancës letrare, si dhe ngjizjen e një rebusi letrar, jo të shpeshtë në letrat shqipe, janë vendosur në dy hapësira reale:
– Në atdheun e parë, që prej kaq motesh lëngon nga pesha e politikës, që lëviz në Skampis/Elbasan, ose qyteti i lindjes së autores së romanit. Megjithatë, shpesh here, kamera autoriale, e figurimit letrar, shetitet edhe nëpër Shqipëri, me një kohë paksa më të zgjeruar, në Tiranë.
– Në anën tjetër të detit, qyteti i Firences dhe Dantes, që në mesjetë ka endur magjinë e rrathëve të Ferrit, si dhe në Hollandë, që në një kuptim është adheu i dytë i autores, aty ku liria preket, nuk përjetohet më si në ëndërr. Kjo rrethanë e një pezullie të përhershme, e ikjes së detyruar prej atdheut tënd, sepse të vret po kërkove lirinë, e ikjes në anën tjetër të detit, ku nuk ta dhuron askush lirinë, porse atje nuk ka pengojca për ta kërkuar atë, gjë që tërheq shqiptarët si magnet. Situimi letrar, i braktisjes fizike të atdheut të parë, por dhe një peng shpirtëror i pandarë, i gjetjes së adheut të dytë, që të jep gjithçka, por megjithatë nuk ta shuan dot mallin, për atdheun parak, përbën thelbin e mesazhit të dyzuar, midis dy hapësirash, me gjasë midis dy pasqyrash ku thyhet dhe përthyhet shpirtit dhe arti shkrimor, veçmas në tipologjinë romanore, zhanrin mbizotërues të kësaj kohe, në letrat shqipe dhe më gjerë. Fati i autores dhe i teksteve letrare, të shkruara prej saj, kësaj ndërkohje, tashmë e ka brakstisur “ishullin” e vetmisë, së paku si mentalitet, dhe endet diku në hapësirat e pamatshme të lirisë. Përthyerjes së fatit të qenies, që endet në dy atdhe, në dy kultura, i avitet hapësira e komunikimit në dy a më shumë gjuhë, që ka zgjeruar ndjeshëm hapësirat e të menduarit dhe përjetimeve shpirtërore. Parashtrimet gjuhësore, përftesat e huamarra nga gjuhët e tjera, të krijojnë ndjesinë e rrokshme se letërsia shqipe, po shkëputet më në fund prej “gardhimit të letrave shqipe”, që komunikimi absurd dhe tepër i gjatë me vetveten, madje edhe duke mohuara veten, vetëmsa vonon integrimin e kulturës, letërsisë dhe të vetë qenies. Vendosur në këtë udhëkryq, jetësor dhe kulturor, të identifikimit të atdheut, si ura e komunikimit me horizontin e qytetërimit, i jep librit përmasën e një tabloje të fatit të shqiptarëve, në të dyja anët e detit, në shekullin e njëzetë, pra në epokën e esktremeve, siç e pati përcaktuar më herët Eric Hobsbaum, duke patur parasysh luftërat botërore, dhe përplasjet në mes dy sistemeve, kapitalizmit dhe socializmit, që e ndanë botën në dy kampe armiqësore.Teksti romanor, Të ftuar në rrethin e dhjetë, në përmasën e shpështjellimeve kohore, më tepër sugjeron pakohësinë, ose kohën reale që ngërthen kapërcyellin e dy shekujve, përkatësisht XX dhe XXI. Megjithatë, në hapësirën tekstologjike, pra në situimin e kohës letrare, si dhëniemarrje ndërkohore, ravijëzohen dy fibratura të kohësisë:
– Koha e pamatshme hipotetike e artit, e konceptuar qartazi si kohë letrare, e cila në hapsëirën e romanit, paralajmërohet nga prania hipotetike e rrathëve të Ferrit të Dantes, e parë si një magmë tektonike letrare, që vjen prej kaq shekujsh.– Koha reale, që kryesisht ka të bëjë me rrafshet jetësore, posaçërisht me fatin e qenies shqiptare, sidomos në vitet e diktaturës dhe demokracisë, ose ka më tepër mundësi që të ketë lidhje me praninë hibride dhe jo funksionale të saj, që ndryshe quhet demokraturë, pra asnjëra prejt tyre. Shpërfytyrimi i djeshëm vrastar, si dhe e sotmja e mjegulltë, si një agoni asfiksuese, që e ka përgjumur vetëdijen e qenies arbnore, vjen e shpaluar dukshëm në hipotetikën e sendërtimit estetik, e cila ndërthur dhe përplas realitetet e kohëve të ndryshme, ku me rëndësi jetike për tekstin e romanit, është koha letrare. Dykohësia e realitetit letrar, e cila gjellon në rrathët e ferrit dantesk, të rimarrë si metaforë, që tashmë ka dhjetë rrathë, ose të situatës së përveçme të një rrethi të vetëm, ku shëmbëllehen të gjithë rrathët e ferrit jetësor dhe letrar, në anën tjetër, sjellja e pamjeve konkrete të qenies shqiptare, nën përthyerjet e të dy sistemeve, të diktaturës dhe demokracisë, që megjithatë ngjajnë si dy pika uji, e prandaj janë të kapërthyera, në një situatë tejet të komplikuar shpërfytyrimi të plotë, është pista thelbësore ku endet realiteti letrar, i këtij romani.
Kapërthimi i linjave romanore
Për shtrirjen dhe ndërthurjen kohore, si dhe për gjerësinë e hapësirave, të vendeve të ndryshëm, ku luhen ngjarjet, hapësira e tekstit, sugjeron një situatë të rrokjes së realitetit, në totalitetin e vetë përfaqësuese, në pjesën e dytë të shekullit të kaluar dhe kapërcyellin e shekullit të ri. Për ta plasuar të plotë kohën letrare, me gjasë kohën imagjinare, si një realitet ndërkohor, në tekstin e këtij romani janë shtjelluar shumë linja. Në këtë shkapërderdhje të pazakontë linjash, vendesh dhe kohësh, megjithatë nuk është bdarur fokusimi në piketat referenciale, që përfaqësojnë bërthamën e tekstit romanor. Në morinë e linjave, më të vijëzuarat në hapësirën tekstologjike janë:
E para: Në qendër të romanit është vendosur linja politike, e mishmashit të mjegulltë ku noton demokracia allashqiptarçe, e cila mjerisht lindi në pelenat e diktaturës, pra ende nuk ka lindur. Prej viteve ’90 të shekullit të kaluar, ndonëse formalisht ka rënë sistemi diktatorial, por gjithsesi në jetët tona ka mbetur mendësia e përjashtimit, e cila ka fuqi të jashtëzakonshme, mjerisht edhe në skenën e letrave letrare. Spiunët dhe komunistët, janë konvertuar në anëtarë partish, në demokratë e socialdemokratë, mbi të gjitha në socialistë, që dinë të vjedhin dhe sundojnë, të cilët përvojën e Lazaratit, që është krijesë e demokratëve, tashmë e kanë shndërruar Shqipërinë në kopsht të hashashit, si një e mbërrime e socialistëve.
E dyta: Pranë linjës politike, madje si e ndërthurur dukshëm me të, është edhe linja shoqërore, e kaprëthimit të grupimeve të ndryshme, e cila qartësisht e dëshmon traumën e qenies shqiptare, që ende ka mbetur peng i krimeve të së djeshmes, e cila më tepër endet si hije, nëpër theqafjet e ëndrrës dhe zhgjëndrrës, së jetës së shqiptarëve të atdheut, por edhe të atyre që ka vrapuar ku sytë-këmbët, larg atdheut.
E treta: Pjesë e makthit politik dhe shoqëror, që secilën ditë të këtyre moteve, vret pa grimën e mëshirës shpresën, është edhe jeta individuale. Festa miqësore, ditëlindja e Majlit, lektisja për ta shijuar dashurinë, që madje bëhet shkak për të prekur vrasjen e të dy dashurive, pra duke e patur shkakun te rrënjët e së djeshmes, që vjen nga krimi dhe mbijeton sot e gjithë ditën prej kriminalitetit.Triniteti i linjave, të bashkëlidhur ndërmjet tyre në një dhëniemarrje të ndërsjellë, të pranishme në hapësirat e tekstit të romanit, ku më tepër veçuam linjat “rembrandiane”, pra linjat më të forta të shtjelluara në faqet e këtij romani, ka ndikuar fuqishëm që qenia arbnore, të skicohet me përthyerje, për të endur tablonë e absurdit, që lëviz në rrethin vicioz dhe pa asnjë shtegdalje.Gjithdija rrëfimore dhe personazhetStruktura e tekstit, të këtij romanit që ka vënë në qendër jetën aktuale, në këpërcyellin e dy shekujve, e shtrirë në kohë dhe hapësirë, shpaloset përmes narrativës së gjithëdijes. Kundrimi i botës, jetësore dhe letrare, nga kjo pikë referenciale, veçmas të tjerash ka mundësuar që diktatura, me të gjithë elementët përbërës, të vijë e risemantizuar, përmes groteskut, pra “ironisë interteskstuale”, siç e pati formuluar Umberto Eco. Tipologjia e narrativës së gjithdijes, ka sendërtuar gjithë botë romanore, me disa aspekte:
– Ndërthurja e qartë kohore, si e djeshme e sotme, që ndikon fuqishëm për të kuptuar shëmtimin e diktaturës dhe njëherit shpërfytyrimin e demokracisë; – Kapërcimi i hapësirave të ngujuara në oborrin e mjerimit tonë, të krenarisë së marrëzisë dhe, dalja në botën e qytetëruar, ku jeta ka ritëm tjetër, gati të parrokshme, për trurin e mbytur në mykun ideologjik;
– Depërtimi përmes fjalës rrëfimore në dritëhijet e qenies, si qenie individuale dhe shoqërore, madje edhe më përtej spektrit bardhë e zi;
– Evidentimin e kolizionit të rrokshëm dramatik të qenies shqiptare, që vjen dhe plazmohet si projektim simbolik dhe real i rrethit të dhjetë. Mbizotërimi i narrativës së gjithdijes, madje i vendosur në një situim fiktiv, që shpesh herë në tekst shpërndërrohet në rrëfim të personazhit. Përveç pranisë, si narrativë e gjithdijes, kjo tipologji thelbësore ndërkaq evidenton rrëfimtaren-kronikane, që madje del nga misioni narrativ dhe më tepër përplotëson konturet e kohës, reale dhe letrare të romanit. Prania e rrëfimit të trefishtë, pra të tre protagonistëve, kryesisht shqiptohet përmes kujtimeve, që përimtësojnë dhe skicojnë ngjarjet. Romani, Të ftuar në rrethin e dhjetë, po kaq, varësisht vëmendjes së kushtuar, spikat në radhën e librave të autores, për figurimin e personazheve. Tre miqtë e hershëm, janë mbledhur për të festuar ditëlindjen e Majlit. Në pritje të festës, me anë të dialogut të shpejtë dhe meditimit, gati filozofik, ata me fjalët dhe veprimet e tyre, në një rrethanë krejt të pazakontë, zbërthejnë dykohësinë, në mes diktaturës dhe demokracisë së brishtë, si një dikotomi përjashtimore dhe kundërshtuese, ku qarkëzohet fati i qenies arbnore. Situatat në të cilat vendosen protagonistët/personazhet, fati që i detyron ata që të jetojnë në dy atdhe, në dy realitete kulturore dhe mentale, si dhe në mënyrë të veçantë, kundrimi prej tyre në dy “pasqyra” atdhetare, mundëson zbulimin e tipareve, njerëzore ma tepër, me gjithë dritëhijet e pranishme, si tipa dhe karaktere të skalitur. Të tre personazhet, në faqet e romanit, madje janë gdhendur gjer në detaje, si protrete fizike dhe morale, të lidhur në kohë dhe hapësirë, tashmë në fatin e brishtë, të demokraturës allashqiptarçe. Genti, Majli dhe Gjeneza, enden në hapësirën që shënon dhe pikturon dy atdhe, në një gjendje të dyishtë, si hije dhe njerëz. Enden si hije, në rrokopujën e shkatërrimit të qenies, prej kontrollit të vazhdueshëm ideologjik, të qenies arbnore. Rreken, me shpresën e kotë dhe të vagulltë, me gjasë edhe me iluzionin e idealistëve se kanë dalë nga tuneli, megjithatë, çdo ditë ata e kuptojnë, se rreken më kot, tuneli ua zë shtegun në secilin hap që hedhin. Njerëz që e duan jetën, ndonëse lektisen nëpër ëndrra dhe zhgjëndrra, sepse e djeshmja, nuk i lë ata, këmba-këmbës, duke i mbajtur peng të kohës që lamë pas. Këto personazhe, ndonëse janë vendosur në dy kohë, në kohën e diktaturës, dhe në motet e demokracisë, përpos se në dy a më shumë atdhe, vijnë të plasuar si figura realiste dhe imagjinare, me dritëhije dhe pa shenja zbukurimore.
Romani i dhjetë rrathëve i Flutra Açkës, e përçon jetën e qenies në gjithanshmëri, strukturuar në shumë rrafshe, derdhur me ngjyresa të ashpra, të jetës me shpresa dhe ëndrra të vrara, sendërtuar si një tablo, me ndarje dhe kapërthime, me përftesa gjuhësore dhe letrare të përveçme, që ndërkaq të përkujton thënien “Ferri është bosh… Të gjithë djajtë janë këtu”( William Shakespeare), si një akuzë që zbulon shkaktarët, politikën dhe politikanët mashtrues të dherit tonë.
Përkujdesja gjuhësore e pranishme
Shpesh herë, teksa lexon librat e një autori, pra edhe të F. Açkës, mbase kredhur në hapësirat e tekstit, në poezi dhe prozë, rrekesh të qëmtosh sidomos piketat e stilit, e prurjeve që përthekon një libër apo gjithë librat e një shkrimtari. Fusha e gjerë e stilistikës, veçmas hapësira përfaqësuese me të dyja anët e medaljes, pra me stilistikën gjuhësore dhe atë letrare, gjithnjë sipas teorive letrare, të shpie deri te elementi kryesor, atë që është stili i shkrimtarit, një term të cilin studiuesi Xhevat Lloshi e ka formuluar në këtë mënyrë: Stili është veçantia e një tërësie gjuhësore të organizuara në një mënyrë, që ia jep ligjërimit këtë veçanti… Lloshi, Xhevat, Stilistika e gjuhës shqipe dhe Pragmatika, Sh. B Albas, Tiranë, 2012, faqe 11.), si një element i kundrimit të tekstit, në të dy anët e medaljes, të kumtit gjuhësore dhe po kaq edhe të shenjës letrare.Bazuar në idenë studimore, për atë moment kryesor, që e simbolizon një vepër letrare, pra stilin e autores, tashmë hetimi i këtyre vlerave, ka një pikë reference, tiparet më të spikatura të autores, gjetjen dhe analizën e këtyre mjeteve, të cilat e kanë mundësuar realizimin e romanit, pikërisht në këtë formë, plasimi dhe strukturimi, por edhe në librat e tjerë të saj, qoftë ne poezi, po ashtu edhe në prozë. Fakti që edhe në libra të tjerë, në krijimtarinë e Açkës, e kemi të dëshmuar përkujdesjen gjuhësore, pra si prurje të fjalëve të reja, rijetësimit të shprehjeve të ndryshme frazeologjike, që vërtet e vitalizojnë dhe pasurojnë shprehësinë letrare, tashmë përbën një tipar që duhet hetuar në gjithë tekstet, porse edhe duhet interpetuar, në shenjezimin e dyfishtë, gjuhësor dhe letrar. Në hapësirën e romanit Të ftuar në rrethin e dhjetë, elementi i përkujdesje gjuhësore, vihet re se, shpërfaqet në dy forma:
A – Si mjeti më thelbësor i portretizimi, si dhe i tipizimit dhe karakterizimit të plotë të personazhit/personazheve, që ka në fokus, vizatimit dhe shenjimit të tipareve të karakterit, të babait të Gentit, që në dialog me të birin sjellë një atmosferë të beftë, të toskërishtes skajore, si një ligjërim përngjyrues dhe unik, përkatësisht: – Ja, do të vish ti të na mësoç… U bërë presor nashi ti, dhe vjen të na japëç mënd me historira e prrofka…(2017: 152), një ligjërim tejet i gjetur, që e portretizon gjer në skalitje këtë figurë, të gjallë dhe reale, përmes gjuhës së lokalizuar të toskërishtes.
B – Forma kryesore e përkujdesjes gjuhësore, si me thënë e materializimit të misionit të shkrimtarit, për ta ruajtuar dhe pasuruar gjuhën shqipe, në mënyrë të veçantë, shpalohet në fjalorin autorial, që gjellin në hapësirën e tekstit: Vejevije, të thjermët, të përherta, rrembesën, të bruztën, të bardhëhiri, të zezëhiri, të zgjyrtë, kureshti, mosdëshirë, të mjaftë, batutaxhi, përtejbotës, rrëgjakëse, jolënduese, parashumtit, hajnonte, narkopolitik, vrajë, lektiskërkan, rimiqësimit, bjondisinë, xhaketëndezur, përqarjet, përgjarp, dymendtë, trimendtë, paqetësisë, barkaloç, hidhëti, tjetërjushi, eshtërza, kishëza, të tjetërsojtë, i asgjëmangëti, princeshërimi, hollake, mbushjekohe, miqësimin, të pabukur, tjetërgrua, të mushtë, paqetësi, trilogu, gazmimit, tutmakequr, marrakeqas, vagësirën, zëdridhur, bardhëllem, të patëdytë, torfë, verbëri, hidhëton, korroziv, e përhertë, rrotëkarrigen, flokëçilëve, marrshëm, sivonës, karakasë, marrafrymje, shumëri, gjatëherë, mjaltësim, vejani, gafrrua, mbisipërfaqshmin, kthetrim, fundshpinës, ethtë, shtrojerë, i ujësirtë, i memectë, ujësor, lojcave, lerth, agminë, jashtësisë, vetmimin, gjatoshin, heqakeqeje, kushedikur, të papërvojta, mugësinë, cepbuzën, qirash (i rëndomtë) , vjedhazi, pengojat,barrësuar, tirancomaninë, gjithartin, fqinjëria, etiketëzat, gjysëerrësinë, i flatruar, sëkinthi, paralleshë, letërzën, zhbamje, humbjekohe, humbamendthi, i kushedikushëm, murdrita, muzgim, vijanat, i dielltë, e qelqtë, pragdënesë, jashtësia, espadrilles, u-bu-bu-ra, ndezulli, shpeshtia, rrymëz, këmbëza,vetëharrim, brimëzën, çehrerëndë, femrrave-burra, nxeharak, grinjar, ta shuplakte, rroçapoçë, perdeshkurtë, kakërdhoçët, rryçave, të pamarrëvesh, gjithëtor, dinjitor, glasërat, shtetarie, toskëmëdhenj, gegëmëdhenj, delezuar, rruginthë, kushedikush, nëpërdritë, dorëzaninë, trenoman, barrësohej, dhembake, urakasin, hijesirë, kafiqe, e ngrënët, të pahartë, lagjajarë, të patëkeqi, zezim, keqama, të gjarpërt, markushit, i krupur, kafshëzoheshëm bishtëzohesh, putharakët, shkërbenjësit, vonësisë, të shuruptë, bukëzarja, plakëse,të ndizshuara, frullimit, ta lëshnin, gërçsnin, tirmën, tymtoret, laryshan, dremkë, bojëmërzisë, ngjymë, errësisë, luleheshtjes, mirosja, grackuar, rrëmbesë, pafatësie, tropitëse, sgrofi, borëtimë, përçast, sarkomë, shqipçe, ditëshenjë, qelqnaja, etj. Dëshmia e përkujdesjes gjuhësore, këtu dhe në pjesën dërrmuese të librave të autores, jo vetëm që përvijon ngjyresat e stilit të autores, larminë e shprehësisë letrare dhe gjuhësore, por njëherit sugjeron se gjuha jo vetëm është “qela” e qenies, por edhe magje unike e thadrimit të letërsisë. Nje punim studimor mbi romanin Te ftuar ne rrethin e dhejte, botuar per here te pare ne gazeten Mapo, ne vitin 2017.
