Nëna ime dhe Monaliza… – Nga Luan Rama

Nëna ime dhe Monaliza… – Nga Luan Rama

-ndërkohë që në Muzeun Louvre ankohen nga turistët dhe kërkojnë ti gjejnë një vend më të paqtë dhe s’kanë faj pasi janë dhe disa ekologjistë të çmendur që u hedhin bojra pikturave mitike dhe kjo ësht¨z kthyer në një lloj mode në Perëndim)

(Nga libri im « Fëmija i bulevardit Stalin botuar nga ONUFRI)

Një ditë, në atelierin e piktorit Bujar Luca, në Paris, bisedonim për ekspozitën e tij të fundit në Paris dhe dimension shpirtëror të njeriut. Kishte lexuar librin tim të fundit Fëmija i bulevardit Stalin dhe papritmas më tha: “I habitshme përshkrimi yt për nënën tënde me Monalizën… Kjo më kujtoi vetveten kur 40 vjet më parë i lexoja nenës time pjesë nga Bibla. Ajo ishte kureshtare për ato që i lexoja. Edhe pse nuk ishte e krishterë, dhe i besonte një feje tjetër, kur unë i lexoja, sytë e saj u mbushën me lot. Ç’lidhje kishte një muslimane me historitë e Jezu Krishtit. E megjithatë ndjesia e saj i kapërcente kufijtë e fesë, besimit. Ajo përjetonte në thellësitë e saj një dimension tjetër, atë shpirtëror, të njeriut. Kishte diçka mistike dhe ne nuk u rritëm me këto lloj ndjesish thellësisht njerëzore…”

Nga libri “Fëmija i bulevardit Stalin”

– … Sa herë shkoje në Tiranë, nëna të ankohej se nuk rrije shumë me të. Donte të të kishte vetëm për vete. Nganjëherë telefonin e hiqte nga priza pasi miqtë e vjetër më kërkonin vazhdimisht. Qeshja dhe ia kuptoja mallin. Ndoshta e ndiente fundin e saj…

– Në të vërtetë, rrija shumë me të, por kështu i dukej dhe nuk mendonte se kisha dhe punë të tjera. Mbaj mënd një nga vizitat e mia të fundit në Tiranë. Të nesërmen do të nisesha për në Paris. Shiu që sapo kishe rënë, e kishte pastruar ajrin dhe një tufë resh mbi qiellin e kaltër, që dukeshin nga xhamat e ballkonit, shndrisnin nga një dritë e bardhë. Isha në sallonin e madh ku, gjatë ditës, rrinte nëna. Duke thithur thellë tymin e duhanit, papritur, pasi më vështroi disa çaste, me një nënqeshje të lehtë, ajo më tha:

“Kur të vish herën tjetër, dua të më sjellësh Monalizën.”

“Çfarë?” iu përgjigja menjëherë, i habitur dhe me dyshimin se nuk do ta kisha dëgjuar mirë.

“Një foto me ngjyra të Monalizës.”

U habita dhe buzëqesha një çast.

“Po ç’të duhet Monaliza?!”

“E dua… më pëlqen.”

“Po pse t’u kujtua tani?”

“E pashë në televizor gjatë një emisioni.”

“Të pëlqen?”

“Shumë!”

Ajo buzëqeshi dhe fytyra i mori një dritë të bukur lumturie.

“Dhe mos harro të ma sjellësh.”

“Po më çudit… Po çfarë di ti për të?”

“Pothuajse asgjë.”

“Po atëherë?”

“Thjesht më pëlqen.”

“Përse?”

“Nuk e di, të thashë… Por kam dëshirë ta kem. Thuhet se ngado që ta shohësh, ajo të shikon drejt e në sy.”

Pasi heshti një çast, shkundi hirin e cigares dhe shtoi:

“A e di ti se cila ishte ajo grua?”

“E di, por po habitem… Në të katër anët e mureve të shtëpisë ke fotografitë e familjes… nënën tënde, gjyshi, neve, veten tënde kur ishe e re. Pse të duhet Monaliza?”

“Mos ma prish tani. Gjithë ditën jam vetëm. Ti je larg në Paris. Pra, mos e harro.”

“Mirë, do të ta sjell”, i thashë dhe e përqafova.

“Por ma sill të bukur, ama.”

“Mos ki merak, të bukur do të ta sjell.”

“Eja të të marr pak erë…”

Iu afrova dhe, si gjithnjë, ajo më puthi në gushë dhe më mori erë. Kështu më ka puthur që të vogël. Dhe vazhdonte, ndonëse unë ndërkaq sapo isha bërë gjysh. Babai kishte dy vjet që kishte vdekur. Vetëm motra kujdesej tani për të. Të nesërmen u nisa drejt Parisit.

Kur u ktheva në Paris, disa ditë më vonë shkova te dyqanet e rrugës “Rivoli”, atje nën arkadat e gurta, për të zgjedhur një Monalizë, të cilën e gjeje në forma të ndryshme: në postera, fotografuar në “t-shirt”-e apo mbi gota të ndryshme, në mozaikë, pllaka porcelani, shalle, coha, etj. Zgjodha një poster të madh të shtypur bukur. Tek e shikoja me vëmendje, vetëm atë çast dallova se portreti i Xhakondës nuk kishte as vetulla dhe as qerpikë, diçka që s’më kishte rënë në sy më parë. Çudi, mendova, por shpejt, me t’u kthyer, duke lexuar për Xhakondën, e gjeta enigmën: në kohën e Leonardos, prostitutat i hiqnin qerpikët dhe vetullat. Por kjo modë u ndoq më pas dhe nga gratë e fisme të Firences dhe kjo ishte arsyeja që Xhakonda ishte pa vetulla dhe pa qerpikë. Në fakt, Leonardoja e kishte pikturuar në fillim me qerpikë dhe vetulla, po t’i besojmë bashkëkohësit të tij, piktorit Vasari, i cili, kur shkruante për Da Vinçin dhe tablonë e famshme të tij, shënonte se “kishte qerpikë e vetulla që, me finesë, harmonizoheshin me fytyrën”. Disa historianë kishin zbuluar se ato ishin shuar më vonë dhe kjo duhej të ishte e vërtetë. Kur pushtoi Italinë, Napoleoni e kishte marrë në Paris dhe e kishte vendosur Monalizën për pak kohë në dhomën e gruas së tij, Zhozefinës. Pastaj, pas internimit të tij në ishullin e Shën Helenës dhe shumë vite pas revolucionit, Monaliza ishte kthyer në Luvër.

Tre muaj më vonë u ktheva përsëri në Tiranë. Sapo hyra në shtëpi, nëna më pyeti:

“Hë, ma solle Monalizën?”

“Ta solla”, i thashë.

Kur mbetëm vetëm në dhomë, nxora posterin që e kisha vendosur në një kornizë të hollë dhe ia tregova.

“Sa e bukur!” mërmëriti. “Rrofsh!” Dhe më puthi përsëri në gushë si zakonisht, duke më marrë erë.

Që kur isha larguar nga Shqipëria, kështu ndodhte gjithnjë. Nuk kishte të ngopur me të puthura. Më merrte erë si të isha fëmijë. Ndoshta ngaqë i mungoja dhe kjo mungesë bëhej gjithnjë e më e madhe. Ndonjëherë më puthte kështu në sy të njerëzve të tjerë dhe vihesha në siklet, por ç’t’i bëja, ishte nëna ime dhe kishte të drejtën të bënte ç’të donte me pjellën e vet.

E nxora posterin nga valixhja dhe i thashë:

“Ku do që ta vendos?”

“Ja, atje, përballë!”

“Po aty është fotografia jote.”

“Eh, ja ku më ke… Vëre atje, dua që ta shoh vazhdimisht.”

Pastaj ndezi një cigare dhe, ulur në kolltuk, filloi ta kundronte gjithë dëshirë.

“Di gjë kush ishte kjo Monaliza? Pastaj, pse i thonë dhe Xhakonda?”

“I thonë Xhakonda, sepse ishte gruaja e një tregtari stofrash nga Firencja, që quhej Françesko Xhiakondo. Ndërsa ajo vetë quhej Liza Gerardini. Me sa dukej, ky tregtari i kishte kërkuar Leonardo da Vinçit që t’i bënte portretin e gruas së tij. Kështu ndodhte atëherë: ata që kishin para, u kërkonin piktorëve të mëdhenj t’iu bënin portretet e tyre, të grave apo fëmijëve.”

Nëna vështronte nga portreti dhe pas pak tha:

“Po pse Monaliza dhe jo Liza?”

“Sepse Mona është shkurtimi i fjalës “madona”, që do të thotë zonjë. Pra, Mona-Liza.”

“Eh…”, mërmëriti. “E bukur paska qenë!”

Të dy vështronim Monalizën, por papritur ajo shtoi sërish:

“Çudi që s’ka as gjerdanë dhe as diamante!”

“Thonë se Liza atëherë mbante zi për vdekjen e vajzës së saj, Kamilës, prandaj dhe s’ka zbukurime.”

“Sa vjet janë bërë që atëherë?”

“Shumë… mbi pesë shekuj. Leonardoja donte ta punonte sërish, prandaj dhe nuk ia dha zotit Xhiakondo. E mbante me vete, se mbi të gjitha e donte, madje e mori dhe në oborrin e mbretit francez, kur shkoi të jetonte në Ambuazë. Më pas ia fali mbretit, por në të vërtetë ai e pagoi.”

“Po tani, ku ndodhet?”

“Në muzeun e Luvrit. Është tabloja më e shikuar nga vizitorët në gjithë botë. Madje e kanë mbuluar me xham, që të mos e dëmtojnë vizitorët, po dhe që të mos dëmtohet nga drita e aparateve fotografike.”

Kisha qenë shumë herë në muzeun e Luvrit duke shoqëruar miq të shumtë që vinin nga Tirana e që, pa dyshim, një nga gjërat e rralla që donin të shikonin ishte Monaliza. M’u kujtua ai çast në historinë e gjatë të kësaj tabloje kur, në gushtin e vitit 1911, një xhamaxhi italian i quajtur Vestini, i magjepsur nga Monaliza, kishte hyrë një pasdite në sallë dhe në mbrëmje nuk kishte dalë nga muzeu, por ishte fshehur në dollapin e fshesave të pastrueseve. Në agim, ai e kishte hequr Moalizën nga korniza, e kishte fshehur nën rroba dhe, kur u shfaqën vizitorët e parë, ai doli qetësisht nga muzeu. Por shpejt do ta kapnin. Historianët e artit thonë se Leonardoja e pikturoi Monalizën gjatë katër vjetëve, në seanca të ndryshme. Ajo vinte në atelierin e tij në Firence, ulej dhe, që të mos mërzitej, ai thërriste koncertistë të luanin muzikë. Mjeshtri pikturonte ngadalë, ashtu siç kishte pikturuar dhe afreskun e Darkës së fundit në murin e manastirit.

E shikonim të dy Monalizën dhe u kujtova sërish kur kisha qenë në Clos Luce, në Ambuazë, ku vitet e fundit të jetës së tij jetonte dhe punonte Leonardoja plak me leshrat e lëshuara, pranë pallatit mbretëror. Një kardinal italian kishte shkuar dhe e kishte takuar. Në kthim ai kishte shkruar se në murin e atelierit kishte parë tablonë e mrekullueshme të Xhakondës napolitane. Pa dyshim që duhej të ishte mrekulluar. Jo vetëm nga portreti, por dhe nga natyra përreth, me detin e shqetësuar mbrapa kurrizit të saj dhe me një urë me katër harqe diku në sfond. Sidoqoftë, ai nuk kishte shkruar për buzëqeshjen enigmatike të saj, një buzëqeshje e përmbajtur. Vallë, kujt i buzëqeshte?

Kur nëna ime vdiq, arkivoli i saj u vendos po në atë dhomë ku ishte dhe posteri i Monalizës. Shikoja nënën e vdekur, ia puthja sytë, ballin, duart dhe pastaj, papritur, sytë më mbeteshin mbi posterin e dashur të saj. Kisha menduar gjithnjë ta pyesja se ç’dialog bënte me Monalizën, çfarë i thoshte apo çfarë i tregonte Monaliza. Diçka enigmatike me siguri, madje diçka mistike ishte vendosur midis saj dhe Monalizës. Do të doja shumë ta dija. Vallë, i tregonte për jetën e saj, dashurinë dhe dhimbjet apo për ankthet e saj? Ç’tregonin këto dy gra në heshtjen e tyre të madhe: njëra që kishte jetuar pesë shekuj më parë dhe tjetra që vdiste tani? Njëra tridhjetëvjeçare dhe me një bukuri të përjetshme dhe tjera mbi tetëdhjetëvjeçare? Ndoshta nevoja për të folur apo për të treguar diçka të fshehtë e kishte shtyrë nënën që këtë gjë ta bënte me Monalizën, me një pikturë dhe jo me çdo pikturë, por me tablonë më të bukur të botës e që, Vasari, piktor dhe kritik arti, thoshte: “Ai që do të bindet se deri ku shkon arti i imitimit të natyrës dhe fuqia e tij që edhe gjërat e vogla të këtij portreti janë pikturuar me kaq finesë, duhet të shohë këtë tablo. Sytë kanë atë shkëlqim dhe njomështi që ekziston në natyrën përreth, me një vërtetësi të madhe…”

Njerëzit vinin, ngushëllonin dhe iknin. Pastaj vinin të tjerë dhe gjithçka zhvillohej nën vështrimin e Monalizës. E shtrirë, e paqtë, e përhumbur në botën tjetër, ajo s’mund të më merrte aromë.. E çuditshme, mendova. Nëna ime ka qenë njeriu që e ka vështruar më shumë se çdokush tjetër Xhakondën. Madje asaj i bënte përshtypje dhe ajo velloja e lehtë, disi e kafenjtë, gati e padukshme që ndehej mbi kokën e Monalizës dhe që shtonte hiret e saj. Vallë, në atë meditim të gjatë, i ka treguar ngjarje nga jeta e saj? Çfarë i kishte thënë? Kisha përshtypjen se Monaliza ishte kthyer në një njeri të shtëpisë, të familjes. Madje nëna do t’i kishte treguar gjëra që ne të tjerët nuk i dinim. A thua ishte shndërruar kjo pikturë si imazhi i Shën Marisë për besimtarët kristianë, duke marrë një fuqi hyjnore dhe duke e kthyer atë tablo në diçka mbi hyjnitë? Çfarë komplimenti për veprën e Da Vinçit! Çfarë kishte zbuluar tjetër nëna ime tek ai portret që ndoshta nuk ishte zbuluar nga të tjerët? Mbase ishte diçka thelbësore, që njeriu i thjeshtë ka aftësinë ndonjëherë të zbulojë në veprat e mëdha, atë që as Vasari dhe as kritikët e shumtë të Xhakondës nuk e kishin thënë deri atë çast.

Sytë e nënës sime ishin shuar tashmë dhe ajo s’mund ta shikonte Monalizën e saj. Pas vdekjes së saj, shtëpia u mbyll. Monaliza qëndronte aty gjithnjë e heshtur, pa vizitorë, ndoshta në një mërzi apo zi të madhe, varur në murin e sallonit ku ndehej veçse heshtje dhe asgjë tjetër. Një vit më vonë, kur u ktheva në Tiranë, në dhomën e heshtur e pashë përsëri Monalizën. M’u duk diçka e trishtë ta lija të vetmuar aty ku vetëm drita e diellit hynte nga dritaret. Atëherë zgjata duart dhe e mora Monalizën e nënës sime, sikur të merrja diçka intime të saj. Jo, nuk doja ta lija aty, në atë trishtim e heshtje të gjithëkohshme dhe pa sy që ta admironin, si sytë e nënës sime. Ajo ishte pikturuar që të tjerët ta vështronin si një etalon të bukurisë së përsosur të botës. Gjatë pesë shekujve njerëzit e kishin admiruar këtë tablo dhe njëra pas tjetrës gjeneratat ishin shuar. E megjithatë arti i madh i reziston kohës, u mbijetonte kohërave. Është arti i vërtetë…

administrator

Related Articles