By Alma Golemi\ New York
Hebrenjtë janë kombi dhe populli që për shekuj me radhë kanë shkruar histori suksesi dhe që meritojnë nderimin e kombeve. Kontakti ndërmjet shqiptarëve dhe izraeliteve fillon shekuj më parë, që në mesjetë, kur rreth 3000 hebrenj romaniotë të skllavëruar në shekullin e parë vijnë në brigjet ilirike, në zonën e Vlorës që shënon kontaktin e parë mes dy popujve. Në vitin 1666 u vendosën në Shqipëri rreth 2500 hebrenj së bashkë me prijësin e tyre Sabbatai Zevi-n. Sabbata Zevi më 1666 u dëbua nga Osmanët drejt tokave shqiptare. Historianët thonë se kjo është e dokumentuar edhe në varret me emrin e tij, në kështjellën e “Balshës” në Ulqin, në Vlorë, në Uznovë të Beratit si dhe në Fterrë të Sarandës dhe quheshin hebrenjtë sabatazevit. Hebrenjtë e prijësit Zevit krijuan edhe sektin e besimit “Donme” dhe u kthyen në besimin Bektashinj. Në vitet 1929-1931 ishte rregjistrimi i parë zyrtar që mbretëria shqiptare njohu komunintetin e parë hebre prej 200 hebrenj. Në vitet 1930-1933 ambasadori amerikan në Tiranë, Herman Bernstein ishte arkitekti i një marrëveshje në bashkëpunim me ambasadorin shqiptar në Uashington, Faik Konica për vendosjen e 500 familjeve hebreje të ardhura nga Europa Qendrore. Bazuar në dokumente të kohës vetëm në Kosovë para Luftës II Botërore kishte rreth 600 hebrenj, të cilët shpëtuan duke u zhvendosur në disa qytete të Shqipërisë Qendrore. Po të analizojmë disa nga qytetet kryesore shqiptare në jetën e tyre kanë miqësi të lashtë me popullin e mençur hebraik.
Kështu Vlora dhe vlonjatët kanë një miqësi pothuaj 600 vjeçare sepse zanafilla dhe gjurmët historike e kësaj miqësie i kapërcejnë shekujt. Në kujtesën qytetare nuk është vetëm monumenti i kulturës të emërtuar ”Rruga e hebrejve“, por edhe përshtypje e mbresa për banorë fisnikë që ishin komunitet i konsoliduar hebrejsh, që u bënë pjesë e jetës së qytetit të Vlorës, deri në fillim të viteve 1990. Faktet historike dhe dokomentat e shkruara flasin për viktimizimin e një populli pa faj. Hebrenjtë gjetën tek shqiptarët mburojën e tyre në Luftën e Dytë Botërore. Pavarësisht distancës gjeografike fatet historike gjithmonë i afrojnë popujt. Lidhja e Kombeve e shikonte Shqipërinë një “atdhe rezervë” për hebrenjtë, që pas LIB. Në LIIB Shqipëria do të kthehej në një shtëpi e sigurt e hebrenjve. Ata nuk erdhën në Shqipëri rastësisht. Para më shumë se tetë dekadash ka pasur bisedime dy e shumëpalëshe me qeverinë shqiptare. Qëndrimi ndaj hebrenjve është miqësor nga nivelet më të larta të shtetit deri tek populli i thjeshtë. Është fakt se mbreti, Mbretëresha Geraldinë, Princeshat, funksionarët e lartë të administratës së tij kanë shfaqur haptazi sjellje dashamirëse ndaj hebrenjëve; i kishin marrë deri në oborrin e tyre si specialist mjekë, inxhinierë, reporter etj. Por hebrenjtë bashkëjetuan gjatë me shqiptarët në shumë qytete të Shqipërisë edhe gjatë periudhës së izolimit shqiptar gjysëmshekullor. Fakt është se nga janari deri në maj të vitit 1991 në mënyrë të organizuar 300 hebrenj janë larguar nga Shqipëria për një jetë të re në Izrael.Në oborrin mbretëror të shqiptarëveHistoria mbretërore shqiptare vjen në ditët e sotme si rezultat i fotografit hebreo-gjerman Wilhelm Weitzmann (Vaisman), i cili hyri në Shqipëri si reporter dhe pastaj u bë fotograf zyrtar i oborrit të mbretit Zog I, që ka lënë një trashëgimi të pasur të aktivitetit të kësaj periudhe të historisë së shqiptarëve. Gjithashtu mjeku i Geraldinës, Overnofski ishte qytetar hebre sikurse edhe tetë specialist të tjerë të oborrit Mbreteror shqiptar. Nga të dhënat e arkivit doplomatik shqiptar rezulton se Mbretëria shqiptare dhe qeveria e Austrisë në vitin 1930 hoqi vizat me marrëveshje dypalëshe. Kjo u shfrytëzua nga qytetarët hebrenj që të vinin nga Austria në Shqipëri. Statistikat flasin se në nëntë vjet, 1930 – 1939, numri i hebrenjve me emra e dokumenta të rregullta, pa përfshire ketu ata që ishin me dokumneta me emra të ndryshëm ishte rreth 1200 vetë. Në vitin 1926, Shqipëria duke qenë anëtare e Lidhjes së Kombeve u bë mbështetëse e fuqishme e planeve të Lidhjes për çështjen e hebrenjve. Kishte edhe plane ambicioze të investimeve me mbështetjen e lobit hebre siç ishte: “bonifikimi i fushës së Myzeqesë dhe të ultësirës midis Lezhës e Shkodrës, për të mundësuar vendosjen e një komuniteti me fshatra hebrenj; disiplimi i prurjeve të lumit Buna dhe Drinit, ngritja e një hidrocentrali në Bushat; hapja e tokave të reja etj. Ishte një ndër më ambiciet dhe projektet më modern dhe më progresive për kohën. Figura shumë të njohura dhe personalitete hebrenj erdhën në Shqipëri si pajisja me pasaportë Shqiptare e fizikantit Albert Ajnshtajn, i cili ka përdorur mundësinë e pajisjes me një dokument shqiptar për të shkuar në ShBA. Për këtë ka një dëshmi nga Mbretëresha Geraldinë që ka treguar për vizitën sekrete të Ajnshtajnit në Shqipëri përgjatë 48 orëve si dhe takimin e tij me Mbretin. Kalimi i Ajshtajnit në Shqipëri është konfirmuar nga ish-drejtori i asaj kohe i Institutit të Fizikës, Skënder Koja, i cili e kishte takuar atë, nga punonjësi i bankës Ajet Bega etj. Por edhe figura të tjera si: Stanisllav Zhubert, që njihet si babai i Gjeologjisë, i cili erdhi në vitin 1929 dhe zbuloi pellgun naftëmbajtës të Patos–Marinëz-Kuçovës. Një figurë e dashur e albanologjisë është padyshim është shkencëtari hebre Norbet Jokli, por edhe Milan Shuflai, i cili ka ka ardhur në vendin tonë në vitin 1930. Milan Shuflai ka mbajtur një fjalim në Parlamentin Shqiptar të asaj kohe në gjuhën shqipe. Mbreti i kërkoi të bënte “ Aktet e diplomat” dhe “Historinë e Shqipërisë”. Fakt është se ai e pranoi kërkesën e mbretit kundrejt një honorari 75000 franga ari. Por Shuflai u vra një muaj pas marrëveshjes dhe u botuan vetëm vëllimi “Akte e diploma”, ndërsa “Biologjia e fisit shqiptar” mbeti e papërfunduar.
