By Dita Ndërkombëtare e Gjuhëve na kujton interesimin dashamirës për gjuhën shqipe e të ardhshmen e saj si tipar përbashkues i kumtimit dhe i marrëveshjes midis të gjithë shqiptarëve në trojet e veta ballkanike, si dhe të atyre që janë në diasporat e hershme (në Greqi, Itali, Zarë, Mandricë, Ukrainë etj.) dhe të grupeve mërgimtare më të reja në metropolet e Evropës, të SHBA-së , të Kanadasë, të Australisë etj.
Të gjithëve sa janë shqiptarë në Shqipëri, në Kosovë, në Maqedoninë e Veriut, në Mal të Zi etj. gjuha shqipe u shërben si mjet komunikimi, po edhe si tregues e simbol i përbashkësisë etnike dhe shpirtërore e kulturore, si hallkë e fortë shqiptarie.
Kjo përbashkësi është kënduar e lëvduar në vjershat e poetëve më të shquar të Kombit tonë, të cilat çdo shkollar shqiptar duhet jo vetëm t’i dijë përmendsh, po edhe t’i kujtojë me nderim e t’i ketë si peng të çiltër qytetar e kombëtar. Gjuha shqipe është tipar themelor i kombit shqiptar, prandaj atë duhet ta ruajmë dhe ta mbrojmë, ta shkruajmë e ta flasim sa më thjeshtë, me saktësi e sa më bukur. Natyrisht edhe ta pasurojmë e ta vlerësojmë ashtu si të gjitha kombet e qytetëruara.
Të flasësh e të shkruash në gjuhën amtare, në gjuhën e nënës (apo sikundër thuhet zakonisht “në gjuhën e të parëve”), për shumicën e popujve të botës ka qenë një nga gjërat më të natyrshme dhe të patjetërsueshme, si procesi i frymëmarrjes dhe të ushqyerit apo i rritjes dhe i jetesës së njeriut. Por, për fat të keq, nuk ka qenë kështu për shqiptarët, për njërin nga popujt më të hershëm të Evropës, anas (autokton) në trojet e veta në brigjet e Adriatikut e të Jonit, në këtë vend të bukur, me pasuri e bukuri të mahnitshme natyrore, i lakmuar dhe i pushtuar me shekuj prej të huajve, të cilët, ndër të tjera, për ta mbajtur nën sundim, popullin shqiptar nuk e lejonin as të hapte shkolla shqipe. Kjo, sidomos, në kohën e pushtimit pesëshekullor nga Perandoria Osmane, prandaj, historikisht, përpjekjet dhe lufta e popullit tonë për çlirim kombëtar, kanë pasur si kërkesë të parë e themelore ruajtjen e gjuhës shqipe, të drejtën për të pasur shkolla në gjuhën amtare, të drejtën për t’iu lutur Zotit në gjuhën shqipe.
Gjuhës amtare, shqipes e shkronjave shqipe u janë kënduar këngë popullore, ku, ndër të tjera, thuhet: “E ka marrë lahutën në dorë / mirë po i bjen, ma mirë po i këndon / krejt po e këndon kangën në gjuhë të të parëve” (Eposi i Kreshnikëve); “Se për atdhe e për gjuhë amtare, o ngrihen prapë o heronjtë ndër varre” (krahina e Mirditës). Kurse yjësia e poetëve dhe e shkrimtarëve arbëreshë e shqiptarë vargjet më të përmallshme e më të pavdira ia kanë thurur shqipes. Poeti Nikollë Keta, nga diaspora arbëreshe e Sicilisë, qysh në agimet e Rilindjes Kombëtare Shqiptare, në shekullin XVIII, shkruante: “Na i lutemi t’ën Zoti, po me gjuhën që na dha / si i lutej Kastrioti e gjiria ka rrjedhim na”.
Në atë hulli, do të ngrihej i fuqishëm zëri i mbarë rilindasve arbëreshë e shqiptarë, duke pasur si kërkesë kryesore: ”Të nxëmë gjuhën tënë / kombin ta ndritojmë / gjithë ç’është e ç’ka qenë / ngadalëz ta mësojmë”.
Dita e 21 shkurtit, natyrisht, është rasti që, jo vetëm t’i përmendim porositë e vyera të poetëve dhe atdhetarëve shqiptarë për gjuhën amtare shqipe, po edhe të na shërbejnë për të bërë një “mea culpa” të thellë për dëmin që i është sjellë e po i sillet gjuhës shqipe në ditët tona nga mungesa e kujdesit për shqipen e shkruar e të folur në mjedise (e për qëllime) zyrtare, shtetërore a private, por me karakter publik. Me forcë dhe me vlerë të madhe aktuale mbete kërkesa e Naim Frashërit që, pa u lodhur së lëvduari shqipen (“Pa shihni sa e mire, sa e ëmëbl,s a e dlirë”) përgjërohej e na linte si porosi të pavdirë “… Shqip të flisni përherë, fjesht e të papërzjerë”.
Sa herë bie rasti që ndokush, me dashakeqësi e me synime të mbrapshta, rreket të mbjellë përçarje të dëmshme e antikombëtare, na vijnë me të drejtë në mendje vlerësimet e Mjedës që thotë:
“Kjoftë mallkue kush qet ngatërrime,
ndër këta vllazën shoq me shoq,
kush e ndan me fjalë e shkrime
çka natyra vetë përpoq!”
Kurse Fishta, i cili me mllef e forcë të madhe, shprehet kundër fjalëve të huaja të panevojshme:
“Dhe atij ju thaftë, po goja,
ë në gjuhë të huaj kur nuk asht nevoja
flet e të vetën e len mbas dore!”
Prandaj, kërkesa për ta dashur, për ta njohur, për ta nxënë me baza të shëndosha gjuhën shqipe ka qenë dhe duhet të mbetet edhe më tej kërkesë me rëndësi të dorës së parë për shkollat shqipe, për administratën shtetërore e publike, për të gjitha botimet me karakter zyrtar e publik. Gjuha amtare është jo vetëm mjet kumtimi e marrëveshjeje, po edhe ushqyese e përbashkësisë etnike e kombëtare të një populli.
Me keqardhje shohim se është zbehur ose edhe mungon kujdesi apo disiplina gjuhësore e shtetit dhe e institucioneve arsimore e kulturore. Në të gjithë botën gjuha mbahet gjallë dhe përpunohet nëpërmjet shkollës dhe institucioneve kulturore, ku tradicionalisht kanë luajtur rol të madh letërsia artistike dhe teatri e, mbi të gjitha, gjuha e zyrave të shtetit dhe institucioneve zyrtare. Edhe tek ne për shumë vjet radhazi në këtë drejtim është punuar dhe ka pasur suksese të ditura.
Në kohët e reja, sidomos në fund të shekullit të 20-të e në ditët tona, rolin e dorës së pare, përsa i takon modelit gjuhësor, e kanë marrë mediat e shkruara (gazetat, revistat, interneti) dhe të folura (televizioni, radio-ja dhe CD-të). Për gjuhën e shkrimit, pas viteve të shkollës, njerëzit kanë si model kryesor atë që gjejnë në gazetat dhe revistat, si dhe faqet zyrtare të ministrive etj. që lexojnë përditë, ndërsa për gjuhën e folur, natyrisht, ndikojnë fuqishëm gjuha e radios dhe e televizionit. Me fjalë të tjera, mediat, qofshin të shkruara, qofshin të folura, ditë për ditë, me atë që shkruajnë e thonë, o ndreqin o prishin diçka në gjuhë.
Kam shkruar e thënë shumë herë dhe po e përsëris: shoqëria shqiptare dhe kombi shqiptar u detyrohen mjaft shtypit dhe radio-televizionit për sukseset që kemi arritur në gjuhën letrare të njësuar. RTSh-ja dhe radiot e televizionet private kanë pasur e kanë mjaft folës e redaktorë të mirë, që e kanë shqiptuar e intonuar bukur shqipen dhe kanë dhënë modelin e të folurit të mirë për masën e gjerë të dëgjuesve e shikuesve. Dikur bëhej shumë kujdes nga autorët dhe redaktorët, po kishte edhe një korrektor gjuhësor për çdo gazetë. Edhe fjalimet apo artikujt e raportet më të rëndësishme të personaliteteve politike të asaj kohe, cilido që të ishte autori, po të kishin gabime drejtshkrimore, nuk lejoheshin të dilnin ashtu, por korrektoheshin e ndreqeshin. Periudha ka qenë ajo që e dimë, por përvoja e saj për sa i takon gjuhës ka qenë e mirë dhe nuk ka pse të mos zbatohet.
II.
Ruajtja dhe mbrojtja e gjuhës shqipe letrare nuk është censurë, por detyrim zyrtar për secilin institucion që shkruan e boton. Kjo duhet bërë sidomos në titujt e gazetave e revistave, në përkthimet me shkrim të filmave, në reklamat e faqet zyrtare dhe popullarizuese etj. Të ndjekim shembullin e Francës dhe të vendeve të tjera të Evropës së qytetëruar, të cilat punojnë shumë për mbrojtjen e gjuhës amtare si tipar i përbashkësisë dhe i njëjtësisë së kombit. Në Francë revista “Defence organizèe de la langue française” (Mbrojtja e organizuar e gjuhës frënge) vazhdimisht boton artikuj e studime “contre le franglais“(= kundër fjalëve të huaja nga anglishtja). Edhe në Itali, cdo të shtunë e të diel, në RAI-1 mbahet rubrika “Prontosocorso linguistico” (Ndihma e shpejtë gjuhësore), si dhe punohet me kujdes për cilësinë e të gjitha llojeve të botimeve zyrtare.
Shqiptarët e Maqedonisë, ndonëse janë pakicë gjuhësore e etnike, po kërkojnë e po punojnë me ngulm për mbrojtjen e shqipes zyrtarisht. Ka disa vjet që atje është krijuar edhe institucioni i “inspektoriatit gjuhësor”.
Ne duhet patjetër të krijojmë, së paku në Akademi, një komision a grup pune pikërisht për mbrojtjen e gjuhës, duke mos lejuar gjendjen e pakujdesisë dhe gabimeve trashanike që po bëhen në faqet zyrtare të institucioneve shtetërore, në botimin e librave dhe në gazetarinë e shkruar e të folur. Me përgjegjësinë e duhur kërkohet të pastrohen e të rishikohen nga ana gjuhësore reklamat e televizioneve dhe titujt e titullimet e rubrikave, shumica e të cilave janë (padrejtësisht e pa asnjë motivim bindës) vetëm në gjuhë të huaja.
Ka pasur e vijon të ketë ka gabime të rënda në gjuhën e teksteve shkollore, ndaj të cilave me të drejtë duhet të shqetësohet krejt shoqëria shqiptare. Ka një rënie të dukshme të kujdesit për gjuhën e këngëve të reja, në të cilat, ndonjëherë, mbushen me aq shumë forma dialektore saqë nuk kuptohen dhe, sigurisht, kjo shkon edhe kundër vetë artit të këngës. Dikur, duke vlerësuar rolin e tekstit të këngëve e të cilësisë së të kënduarit thuhej: “Zërin ta ndjefsha e fytyrën mos ta pafsha!”, kurse kohëve të fundit, duke iu dhënë më shumë rëndësi pamjes, veshjes së këngëtarëve (apo asaj që po quhet performancë) gjuha e këngëve të muzikës së lehtë lë shumë për të dëshiruar.
Që nga Amerika, gazetari dhe shkrimtari i njohur, Skifter Këlliçi, i shqetësuar për gabimet e pafalshme në botimet zyrtare e në shtypin e shkruar, me shqetësim të ligjshëm kërkon që të marrim masa mbrojtëse për shqipen e shkruar në botimet zyrtare e publike.
Gjuha shqipe, ashtu si të gjitha gjuhët e botës së qytetëruar, duhet parë si minierë e pashtershme, në të cilën duhet të kërkojë cdo shkrimtar e poet dhe të sjellë në faqet e librave të tij hijeshinë burimore dhe “rrgjantet” e pëlqyeshme prej krahinave, ashtu si kanë bërë, në fakt, krijuesit më të mirë. Shumëkush, ndonjëherë edhe pa pasë lexuar ndonjë varg të Fishtës, qahet se nuk e kuptojnë atë dhe se pengesa na qenka gjuha e tij. Pengesa është mungesa e vullnetit dhe e punës për ta nxënë gjuhën, për t’i qëmtuar e pranuar të gjitha prurjet leksikore e frazeologjike të të gjitha krahinave e nga letërsia e shkruar e traditës dhe e sotmja.
III.
Gjuha shqipe – gjuhë e madhe e një populli të vogël, por të lashtë, anas (autokton) dhe rrënjëthellë në shekuj e në trojet e veta. Ka qenë pikërisht gjuha shqipe që ka tërhequr albanologët e huaj, të cilët e kanë vlerësuar dhe i kanë caktuar vendin e saj të rëndësishëm mes gjuhëve indoevropiane, si gjuhë më vete, pa lidhje birërie me asnjërën prej dy gjuhëve të mëdha fqinje: greqishtes e latinishtes, porse edhe të ndikuar prej tyre sidomos në leksik, gjë që, ndërkaq, dëshmon edhe hershmërinë e saj në aspektin gjeo-linguistik dhe historiko-shoqëror.
Lidhur me këtë, krahas albanologëve të huaj dhe gjuhëtarëve shqiptarë, duhet përmendur edhe roli i kundrimeve dhe përcaktimeve që ka bërë Ismail Kadareja, qoftë në poezi të tij si “Kështjellat e sintaksës”, qoftë edhe në shtjellime diturake që ka futur ai mjeshtërisht në indin e prozës së tij, që ka pasur e vijon të ketë jehonë shumë të madhe në Evropë e më gjerë në vendet ku janë përkthyer veprat e tij. Nëpërmjet veprave të Ismail Kadaresë, sidomos nga prurjet e tij nga fjalori e frazeologjizmat e Kosovës, që te “Ra ky mort e u pamë dhe në shumë vepra të tjera, ku shfaqet aq bukur zelli i fjalëpërzgjedhjes dhe i fjalëkrijimit. Mbi të gjitha talenti dhe zotësia për ta perceptuar e paraqitur gjuhën shqipe si veshja dalluese e etnisë dhe e kombit shqiptar, duke mos pasur as paragjykime krahinoriste, as teprime stërholluese të panevojshme.
Kadareja është kryembrojtës i shqipes dhe i vlerave që ka sjellë e do të sjellë edhe më tej njësimi dhe përbashkësia e saj në të gjitha trojet shqiptare ballkanike e në diasporat arbëreshe e shqiptare në Evropë e në botë. Me vlera të mëdha është edhe ligjërimi i shkruar i shkrimtarëve të tjerë të traditës e bashkëkohorë, prandaj edhe ka qenë një mbërritje e rëndësishme e filologjisë shqiptare hartimi e botimi i nj vargu monografish për gjuhën ë shkrimtarëve, si studimi i Fatmir Agalliut për gjuhën e Fan S.Nolit, studimet e Shefkije Ismlamajt për gjuhën e Jakov Xoxës, të Gjergj Fishtës, tashti së mbrami, edhe të Rexhep Qoses.Urojmë që kjo traditë e mirë të vijohet në ballë të gjerë, duke uruar që, së paku për shkrimtarët më të shquar shqiptarë, të kemi monografi të plota për vlerat e prurjet e tyre ligjërmore.
IV.
Gjuha dhe shoqëria shqiptare në 50-vjetorin e Kongresit të Drejtshkrimit (1972-2022): Sivjet, do të përkujtohet 50-vjetori i Kongresit të Drejtshkrimit, që bie në muajin nëntor dhe është jo vetëm rasti i duhur për ta kremtuar, por edhe domosdoshmëri për vlerësimin dhe miratimin e një pohimi të ri të rëndësisë shkencore e kombëtare që ka pasur (e ka) ajo ngjarje dhe Rezoluta e KD-së, tumirimi me atë rast i veprave që janë botuar në frymën e atij Kongresi, si Rregullat e Drejtshkrimit dhe Fjalori Drejtshkrimor i Gjuhës Shqipe. Ndërkaq, deri në datën e ditën e Konferencës Shkencore Mbarëkombëtare, natyrisht, Akademitë e Shkencave të Shqipërisë e të Kosovës, në bashkërendim e bashkëpunim me universitetet shqiptare dhe me të gjitha forcat shkencore kudo që janë, duhet të kenë përfunduar kundrimin e vlerësimin përfundimtar të punës së bërë nga Këshilli Ndërakademik i Gjuhës Shqipe, qysh nga krijimi i tij me 2004 e deri sot, duke mbërritur patjetër edhe në gatitjen për shtyp e miratimin në Konferencë të ribotimit të Rregullave të Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe e të Fjalorit Drejtshkrimor.
