By Krahina e Matit e shtrirë në bllokun qendror të hapsirës etnike shqiptare ruan specifika të veçanta në fushën e trashëgimisë artistike e kulturore. Kjo Trevë është konsideruar si porta hyrëse për në Shqipërinë Verilindore. Relievi i tij tepër interesant me luginën anash brigjeve të lumit Mat, e rrethuar me male në formën e një pjate, me një klimë kryesisht mesdhetare, me gjelbërim dhe bimësi të zhvilluar mundësojnë kushte jetese krejt normale. Gjurmimet e pashterrueshme të bëra në shpellat e zonës Veriore të Matit*) dhe inventari arkeologjik i pasur konkludojnë se kjo zonë është banuar nga fisi ilir i pirustëve që nga periudha e neolitit.
…duhet pranuar veç, se sipërfaqja tokësore ku shtrihej raca shqiptare ishte shumë e kufizuar gjer në shekullin e njëmbëdhjetë, dmth deri në shkatërrimin e Perandorisë së Parë bullgare të themeluar nga cari Simeon. Studiuesi gjeman Stadtmuller përcakton se “vendi ku shtrihej raca shqiptare, pas dyndjeve sllave është shumë i kufizuar. Ai përfshin disa malësi të Shqipërisë së sotme, por e vetëme është krahina e Matit”.
***
Nga periudha e Mesjetës Mati u shndërrua në vendin e kishave, kalave dhe kuvendeve të mëdha për mbrojtjen e trojeve nga pushtues e lakmitarë të shumtë. Mënyra e fortifikimit dhe mbrojtjes, nxjerrja e shumë figurave të shquara për drejtimin e luftrave, padyshim kanë patur ndikim edhe në mjetet dhe mënyrat që kanë përjetësuar atë luftë e qëndresë popullore.
… Me sa ka kund bukë pa kore,
Aq ka krajl që n’Mat s’ka vorre,…
Kështu bëhet vërtetësimi dhe bilanci i luftrave në një nga këngët e moçme e kënduar në Mat deri në ditët e sotme. Marin Barleti, ndër kronikanët më besnikë të Skënderbeut theksonte se, …gëzimi i zemrave shpërtheu me sa mundi, më tepër me brohori, me këngë dhe gjithfarë veglash…**)
Në vendorigjinën e Katriotëve në Mat, është përcjellur hareshëm e me krenari kënga e kohës së Skënderbeut, ku midis vargjesh këndohet:
…Prej Selite e prej Përlati,
Lura, Gryka e Rranxa e Malit,
Merr ushtimë kang’ e majekrahit,…
***
Fillimet e muzikimit shqipar nuk mund të ndahen nga zanafilla e përgjithëshme e racës njerëzore. Në kompleksitetin e jetës shqiptarët krijuan dhe zhvilluan këngën, instrumentet, vallet, muzikën që mishëron vetitë, shijet, zakonet, botkuptimet, dashurinë dhe aftësinë për triumfin e lirisë. Shqiptarët historikisht i përkasin botës kulturore mesdhetare, ndaj artin e tyre e shihnin si vikamë të atij qytetërimi ballkanik e evropjan me veçoritë natyrore.
_______________________
*) Shpellat në fshatrat Laç dhe Bruç
**) dr. Munishi R., IAP. “Këngët malsorëçe shqiptare” Bot.Prishtinë 1987 fq. 28
1
Zani i njeriut – instrumenti i parë *).
Studiues të etnomuzikologjisë kanë vërtetuar se zani i njeriut i ban mrekullirat, që nuk mund t’i prodhojë as instrumenti ma modern. Prej zanafillës së artikullimit të rrokjeve, fjalëve e më tej mendimeve, njeriu i ka transmetue ato nëpërmjet zanit të tij, duke u dhanë intonacionin. Nëpërmjet intonacionit fitohet përmbajtje, shfaqet mendim dhe përshkruhet atmosferë. Pa intonacion, ligjërata jonë do të ishte krejt pa emocione. Melodia lind nga intonacioni i zanit të njeriut. Ajo që e dallon një njeri prej një tjetri ashtë timbri i zanit, forca dhe ambitusi* i tij.
Kur duam të ndryshojmë timbrin e zanit, vendosen duart përpara gojës në formë hinke dhe nxirret zani me një kumbim jo të zakonshëm. Kështu, kur duam të orientohemi afër ndonjë shkambi apo pylli të madh, përdoret ajo që quhet ehoja (oshtima).
Të gjithë e kemi provue të njohim zanin e ndokujt, edhe kur ne nuk e shohim atë. Kjo ndodh ngaqë kemi fitue aftësinë të dallojmë zanin nëpërmjet ngjyrës, forcës, naltësisë e cilësive të tjera të tij. Por cilësitë e ndryshimit të zanit fitohen edhe duke përdor mjete si kungujujëset apo grykën e gjymit, etj. Këto mjete kumbimi përdoren që të amplifikojnë (shtojnë) zanin.
Këto kanë qanë disa nga provat, që kanë çue në fillimet e artikulimeve me interesa specifike siç janë frazat muzikore, kangët etj.
Tradita e këndimit pa shoqënim muzikor.
Në zanafillën e traditës muzikore vokale, fillimisht është këndue pa shoqërim me vegla muzikore. Në institucionet fetare, këndimet e pjesëve nga bibla, si dhe lutje të tjera të fesë së k’shtenë e më vonë këndimi i pjesëve të kuranit, kanë qanë provat e para të këndimit individual e kolektiv. Periudha e mesjetës në 72 kishat në Mat, padyshim që ka pasun ndikimin e vet në këtë lloj të kënduemi. Kjo mënyrë të kënduemi është ba vetëm prej burrave.
Në trevën e Matit është njohur, këndue dhe transmetue (përcjellë) kënga malësorçe.
Me emërtimin këngë malësorçe kuptojmë një mënyrë specifike të të kënduemit të malsorëve në raste të ndryshme, një mënyrë e të këndumit që dallohet nga llojet e tjera të muzikës vokale të vetë malësorve, por edhe të shqiptarëve në përgjithësi.
Kemi ndeshur në arësyetime teorike, që këto këngë janë kënduar nga barinj për vetë natyrën dhe ambientin, por “këto këngë, nuk kanë ndonjë lidhje gjenetike me jetën e barinjëve, pasi barinj ka kudo, por jo kudo janë kënduar këto këngë nga barinjtë”
Veçoritë dalluese të pamjes fizike dhe kushtet e vështira jetësore i bëjnë malsorët të patundshëm në qëndrueshmëninë e tyre. Edhe në këto kushte natyrore nuk pushojnë së kënduemi, së luajtuni me instrumente dhe së vallëzuemi ***).
Nuk është e lehtë të përcaktohet me saktësi se kur kanë fillue të këndohen për herë të parë në Mat kangët malësorçe. Këto improvizime e më vonë krijime, kanë emërtime të ndryshme, mënyra të ndryshme interpretimi, struktura të ndryshme, shtrirje të ndryshme zanore, etj.
Kur ishte nevoja për zadhanie apo lajme për arësye vigjilence në formë thirrje, kjo është ba me fjalë, por edhe më të kënduem.
____________________
*) – të shtrimunit e zanit.
*) Ismaili Zejadin. „muzika nëpër shekuj“ „Vatra” Shkup 2000 fq.22
**) Dr. Munishi Rexhep. – etnomuzikolog- “Këngët malësorçe” – fq. 15.
2
Kanga malësorçe, i shoqëronte ato edhe rrugës, edhe në proçese të ndryshme pune, në gëzime. Në momentet ma të lodhëshme malësori ja niste këngës, si për ta sfiduar atë, apo për me i harrue hallet. Zëri i tij i fuqishëm i jepte forcë e moral për të harruar vetminë, apo për të afruar sa më afër mbërritjen e suksesit. Ka një thanie popullore që përkufizohet kështu:” Malësori, edhe kur shkon thikë tërmale më një barrë mielli të ngarkueme në shpinë, ai fishkëllon, ja knon”.*)
Këto këngë janë trashëgue në proces gojor, brez mbas brezi, në pajtim me kushtet e shoqënore dhe me rrethanat e tjera kulturoro-historike.
Nga gjurmimet e kryera në Mat vërtetohet se kanga ka rranjë të thella.
Në vendorigjinën e Katriotëve në Mat, është përcjellun kanga e kohës së Skënderbeut, ku midis vargjesh këndohet:
Nji ylber, përmes Arbnisë,
Po na vjen në fush’t’Ndredysë **)
……………………………………… ,
Dallgë gëzimi prej krahnori,
Ardhsh i bardhë Gjergj Kastrioti,… ,
______________________
*) Dr. Munishi R. – etnomuzikolog- “Këngët malësorçe” – fq. 15.
**) fushë në fshatin Bruç të Matit
