By Duke lexuar “Apostullin” e Ilir Ikonomit nuk mund të mos heqësh paralele me të sotmen, sikurse ndodh rëndom, që e shkuara të shfaqet si e përditshme. Le ta nisim me ankesën e Nolit: “Më i madhi shkak që kemi mbetur mbrapa nga popujt e tjerë është se nuk kemi dashuri në mes tonë.” Për ta aktualizuar ankesën e apostullit, nuk po i referohem Konicës, por po citoj nga romani i Ben Blushit “Komploti”: “Shqiptarët kanë ikur nga Shqipëria, pasi nuk durojnë dot njeri-tjetrin…Ata e shajnë vendin e tyre, e mallkojnë dhe e shkatërrojnë…problemi i Shqipërisë janë shqiptarët.” Kjo duhet të jetë arsyeja, që, Naim Frashëri, në poezinë “Kam shumë shpresë” u drejtohet shqiptarëve: “Vëllazërija/Edhe bashkimi/E njerëzia/Është shpëtimi.” Nuk mund të mos prekesh, kur në librin e Ikonomit lexon për Nolin: “E quante veten të vetmuar, pa miq. Ata që e rrethonin ishin të tërë “llafazanë, zuzarë, egoistë”. Dhe më tej: “Tani kuptova se s`kam miq gjëkundi, megjithëse bërë ç’munda për të tjerët.”, duke më kujtuar ankesën e Prometeut prangosur në malet e Skithisë: “Unë që iu gjenda të gjithëve, për mua s`u kujtua njeri.” Në dukje si drama personale, por faturën e tyre e paguan atdheu. “Anëtarët e Vatrës lehin kundër meje dhe kërkojnë kokën time.”-i shkruan ai Konicës. Një farë Hamiti do e quante Nolin “gënjeshtar me famë, që u lind shqiptar, u rrit turk, u madhua grek dhe po plaket shqiptar”. Vendimet e Bostonit nuk u protokolluan, sepse sekretari i degës, kishte marrë peng “defterin” bashkë me vulën dhe arkën dhe nuk i dorëzonte. Për të ftohur gjakrat Komisioni i Vatrës do lëshonte thirrjen: “Të ndalohen zënkat personale dhe të inkurajohet vëllazërimi” (“Noli do të shpjegonte më vonë se Konica, Floqi dhe ai vetë kishin menduar që Vatra të kishte një sekretar të përgjithshëm dhe jo president, sepse “e dinin fort mirë që do të bëheshin luftra dhe grindje për të rrëmbyer kryesinë e Federatës.”) Lehtësisht mund të hiqni një paralele me të sotmen.
Pa ia përmendur emrin, Aleksandër Xhuvanin, Noli do e quajë: “injorant, patriot i paqytetruar dhe shtazë pa shije”. Ndërsa Xhuvani i kthehet: “Shenjtëria e tij të mos hiqet kompetent në gjuhën shqipe dhe se nuk i ka hije një prifti të shajë dhe të shahet prej botës.” Mihal Gramenon do ta fyejë duke i thënë “alkolik”, “analfabet”, “kryengritës i vozës”, “shkrimtar i plehnave”, “politikan i mejhaneve”. “Mihal, djalë i mbarë, je i pirë dhe nuk di se ç`flet”. (Bashkohësit rrëfejnë se Mihal Gramenon e kishin parë rrugëve të Korçës të dehur.) Arma e Nolit në polemika ishte argumenti dhe jo intriga, por dhe fyes, zemërak dhe ironik, kur i prekej interesi dhe sedra, shkruan autori i librit, duke mbajtur distancë ndaj aktorëve të historisë, pa interpretime, vetëm duke parashtruar fakte. Në fushën e lënë bosh të interpretimeve gjej rastin shprehem dhe unë, duke bërë kujdes nga abuzimi me faktet. “Noli nuk harronte të zbrazte një breshëri sharjesh kundër Ismail Qemalit, duke e quajtur njeri të shitur dhe intrigant të pandreqshëm të shkollës të Abdyl Hamitit”, sepse Ismail Qemali mund t`ia prishte planet dhe ta hidhte në erë autoritetin e tij, nëse pranonte të merrte drejtimin e Vatrës. “Në botën e ndërlikuar të Nolit, nuk përjashtohet që xhelozia ndaj Ismail beut të kishte pjesën e saj”-shkruan autori i librit. Mihal Gramenoja i del krah Ismail Qemalit, duke marrë hak edhe për sulmet që Noli kishte bërë kundër tij: “Vetëm një njeri, i cili mund të jetë rritur me derrat do të kishte guximin që, pa ndonjë pikë turpi, të shante të shkëlqyerin diplomat dhe plakun e Shqipërisë Ismail Qemalin kaq poshtërsisht sa Z. Kryetar i Vatrës.” Kur u propozua që në krye të Vatrës mund të vihej Mit`hat Frashëri, Noli u shpreh: “Në ardhtë Mit`hati unë do dal nga zyra.” Hiqni një paralele dhe vetvetiu do bëni përngjasime me figurat e sotme të politikës. “Noli në bashkëpunim me Çekrezin i kishte kërkuar fshehurazi qeverisë italiane eliminimin e Esat Pashës.” Ky fakt i zbuluar nga autori i librit, e rëndon më shumë pozitën e uratës. Kujtojmë se ideja për t`i bërë atentat Esat Pashës në Paris, ka qenë më e herëshme. Kryetari i Qeverisë së Vlorës, Ismail Qemali, “lanetlliu” siç e quante Esat Pasha, vajmedeti thonë këta të sotmit, e kundërshtoi Isa Boletinin dhe Luigj Gurakuqin, të cilët i kërkuan, t`i lejonte vrasjen e Esatit, që s`kishte lënë gjë pa bërë kundër Plakut të Vlorës. (Si Boletini dhe Gurakuqi do vriteshin në pritë.) “Po të veprohet me vrasjen e njëri-tjetrit për formimin e shtetit shqiptar, do marr valixhen e do iki.”-ua preu shkurt Burri i Shtetit. Thirrjet: merr valixhen dhe ik, do dëgjohen dhe në kohën tonë, ndërkohë që Noli në Dielli do shkruante: “Mos goditni se mund t`i bini një miku në të errët!”
Ilir Ikonomi na zbulon edhe një pamje tjetër në jetën e Apostullit, sikurse janë dhe këto raste të përsëritura: “Jam mbytur në borxhe dhe s`di ku të kërkoj më.”, “Po të mos kisha mbështetjen e një miku, nuk do të kisha paguar dot faturat e hotelit në Bullgari.” Në një rast tjetër: më shpëtoni nga ky turp se do mbetem udhëve. Kur Vatra mblodhi 421 dollarë, që Noli të shkonte delegat në kolonitë shqiptare, disa kreditorë shkuan t`i kërkonin borxhet. “Ndodhem në një shtërngim të tmerruar, më shpëtoni duke më dërguar 100 franga.” Nëse do t`i bashkëngjisnim këtij momenti letrat e Lasgushit drejtuar Asdrenit për ndihmë, i pangrënë dhe s`i bënte dora për të shkruar, lirikat e tij veç kënaqësisë, do na krijojnë dhe pikëllim. Noli do të akuzohet dhe për korrupsion, gjoja se kishte marrë para për të ndërmjetësuar. Kur u hetua çështja, rezultoi shpifje. “Noli i mban njerëzit të bashkuar si prift dhe i sundon ata si mbret”-i raportohet një agjenti të Byrosë së Hetimit. Nuk do mungonin intrigantët, të cilët e përflisnin tek autoritetet amerikane se haptasi punon për Amerikën, ndërsa fshehtas kundër këtij vendi. Dako bashkë me motrat Qiriazi do e akuzonin Noli si njeri me origjinë të errët, se bënte jetë pasaniku dhe se vishej sipas modës së fundit. Parashqevia i premtoi agjentit të Byrosë së Hetimit se do t`i ndihmonte për të përgjuar telefonin e Nolit. Nolin e akuzonin si ziliqar dhe diktator. Hiqni një paralele me të sotmen.
Të gjitha referencat që unë përdora nga libri “Apostulli” nuk i kisha hasur në leximet e mija më parë. Falë Ilir Ikonomit, shihni sa dritë hidhet në historinë dhe në figurat tona historike për të patur një përfytyrim të qartë për kohën dhe ata, që e jetuan atë. Para kësaj drite duhet të shohim dhe veten tonë. Me këto të vërteta madhështisë së Apostullit i shtohet besueshmëria, që e bën dhe më të sigurt monumentin e tij.
