By Termi gazetari letrare është i kontestueshëm: pak kanë rënë dakord në natyrën e vërtetë të këtij zhanri, “origjina” e të cilit, sikurse teoricieni Mark Kramer argumenton, është goxha e dalluar, me fill të zënë së paku në shekullin XVIII – teoria e të cilit vijon të jetë diçka relativisht e re. Në fakt, vetëm në dekadat e fundit zhanri është emëruar përnjëmend, ka të ngjarë pjesërisht si përgjigje e së ashtuquajturës Gazetari e Re që lëshoi shtat në vitet 1960 nga Tom Wolfe e të tjerë gazetarë radikalë.
Shpjegimi dhe eksplorimi i gazetarisë letrare megjithatë është thelbësor dhe kuptimi jonë për këtë zhanër kompleks e gënjeshtar rritet shpejt. Në sipërfaqe, gazetaria letrare përbëhet nga dy terma që, për të mos thënë se janë të thjeshtë dhe joproblematik, priren së paku të sjellin në mendjet e atyre që i dëgjojnë imazhe të kuptueshme. Kur ato bashkohen, fërkimet rriten, pasi ato janë – ose janë bërë në mendjet e shumë prej praktikuesve të tyre – njëlloj përpjekjeje unike. E kuptojmë prozën “letrare” si orientim drejt të shkruarit subjektiv, të shprehur në mënyrë artistike, me stil argëtues që mban një aromë të fortë krijueshmërie autoriale; manipulim të gjuhës, rregullim, personazhe, subjekt e kështu me radhë. Stili (bashkë me eksperimentet e vona me stilin e thjeshtë) është pak a shumë gjithnjë një faktor themelor: si thuhet diçka ka vlerë thuajse po aq – e shpesh edhe më shumë – sa ajo çfarë thuhet.
Gazetaria, përkundrazi, është menduar për të qenë në anën objektive të gjërave, kërkesë e bërë edhe më fort nga gazetarë teksa zërat akademikë sfidojnë nëse gjuha përligj ekzistencën e objektives në vetvete. Në praktikën e tanishme, gazetaria vijon të fokusohet në çfarë thuhet dhe të jetë e interesuar më së pari në katër nga pesë pyetjet e famshme:[1] kush, çfarë, kur dhe ku; pse-ja, arsyeja, është e turbullt, e rrëmujshme dhe spekulative në shumë raste për t’i interesuar reporterëve fakt-shtrembër të lajmeve të përditshme. Gazetarët profesionistë, si rregull, i shmangen lojës me stilin; (supozohet se) nuk u lejohet të manipulojnë faktet, thëniet apo ngjarjet, u përmbahen komenteve autoriale (përveçse në editoriale) dhe zakonisht ndjekin një shuarje të vetvetishme të qasjeve që zënë vend, ngjarjeve – asnjëherë të autorëve – në sfond të historisë.
Pra, si janë bërë bashkë këto dy terma dukshëm konfliktualë? Pse dhe si letërsia është gjithashtu gazetari dhe vice-versa?
Së pari, sikundër e shumta e zhanreve letrare, praktika e gazetarisë letrare ka ardhur shumë më para se ndokush të mendonte shtrimin e pyetjes çfarë ishte në të vërtetë. Disa teoricienë e gjurmojnë zhanrin deri te Daniel Defoe (1660-1731) që solli risi me Journal of the Plauge Year (1772) ku pretendohet të tregohet historia e shpërthimit të murtajës bubonike në Londër më 1665. Vepra u paraqit si faktike – dhe në disa çështje ishte – e në të njëjtën kohë trillim. Teoricieni dhe historiani i letërsisë Lennard Davis, nga ana tjetër, argumenton se raportimi i lajmeve ka filluar edhe më herët, me “baladat e lajmeve” në shekullin XVI, fletë teke të printuara që mbulonin ngjarjet e kohës, që nga përmbytjet dhe fatkeqësitë e tjera natyrore e deri te ekzekutimet e kriminelëve. Këto, thotë Davis, ishin “novelat” e para prej vërteti:
Nëse kthehemi pas … nga narrativat e plota të shekujve XVIII dhe XIX te narrativat e prozës së shtypur më herët, arrijmë në një pikë të përbashkët; çfarë shekulli XVI quante “novela” ishin baladat e lajmeve të shtypura dhe përrallat. Kryqëzimi i parë mes shtypit dhe narracionit është një produkt gjenuin i teknologjisë së shtypshkrimit (dhe jo thjesht shtypjet e varianteve të materialeve të pashtypura më para): balada e lajmeve, shekulli XVI i quajtur, mes të tjerash, një “novelë”. Proza e hershme tregimtare e shekullit XVI – përralla për kriminelët, ndoca shaka e humor, intrigat e dashurisë së Bokaccios – quheshin gjithashtu novela.
Çfarë Davis sheh si origjinë të novelës bashkëkohore, ne mund ta shohim si një formë të mëhershme të gazetarisë letrare. Sikurse Linda Hutcheon thotë, vetëm në shekullin XIX letërsia dhe historia janë pare si dy disiplina reciproke, prandaj pse duhet që gazetaria – kushërira më e afërt e historisë – të jetë ndryshe? Në fakt, në “baladat e lajmeve” të para shohim një nevojë për të treguar një histori që është si e re, edhe lajm, një zhanër i të shkruarit që, edhe në ditët e tij më të hershme, me patjetër është mbështetur për mbijetesën e vetes në një lexues interesant të etur për përralla të freskëta.
Gazetaria letrare bashkëkohore që nga ajo kohë ka zhvilluar parametrat e saj të veçantë, pavarësisht mungesës së një shpjegimi formal, universal dhe të pranuar. Gazetarët letrarë bashkëkohorë në gjuhën angleze – shkrimtarë si Joan Didion, Tom Wolfe, Norman Mailer, Hunter S. Thompson, Truman Capote dhe dyzina të tjerë – e gjurmojnë artin e tyre pas deri te Ernest Hemingway, George Orwell, Stephen Crane, Charles Dickens.
Por, për ç’arsye ekziston gazetaria letrare në tërësi?
Teoricienët kanë pikëpamje konsiderueshëm të ndryshme në këtë temë. Teksa argumentojnë se proza “letrare” (këtu, imagjinare) është padrejtësisht e privilegjuar nga një lexues akademik që përbuz të zakonshmen dhe të përkohshmen të thurur në tekst (si kundërshti e “së pakohshmes” në Artin gjenuin), Phyllis Frus sugjeron se zhanri shërben si një mjet i ngushtimit të gollës së respektit mes “lirisë imagjinare dhe kreativitetit” të shkrimit letrar dhe natyrës “përshkruese e mondane” të gazetarisë. Tek rreket të nivelojë këto dy impulse pa mbajtur me hatër asnjërin, teoricieni Ben Yagoda argumenton se zhanri supozohet gazetaresk nga natyra e tij bazuar në fakte dhe në të njëjtën kohë, është letrarja e tij që dizejnon gënjeshtrën në përpjekjet eksperimentale, risi të autorit. Ai shkruan “Risia është … e rëndësishme pasi, sikurse vizatimi i një portreti, kërcimi së prapthi, të luajturit bluzë me kitarë ose të marrurit me fizikë kuantike, gazetaria letrare e nivelit të lartë është traditë në të cilën secili praktikues rri në shpatullat e paraardhësit të vet.” Teksa kjo është thelbësisht korrekte, na shpie në një ton qartësisht modern të kuptimit të gazetarisë letrare që domosdo bashkëndahet prej të gjithëve. Kramer, për shembull, tek debaton me Yagodan rreth kërkesave gazetareske për faktin dhe vërtetësinë, anën letrare e ngre në bazën e ekuacionit të “zërit” subjektiv të autorit, që në rastet më të mira shpreh pozitën e tij, vis-a-vis ngjarjet e rrëfyera dhe, pa dyshim, edhe lexuesit e tekstit poashtu: “narratori i gazetarisë letrare ka një personalitet, është një njeri i tërë, intim, i sinqertë, ironik, sarkastik, i ngatërruar, gjykues, madje edhe përqeshës me veten – cilësi që akademikët dhe reporterët e përditshëm tek realizojnë detyrat i shmangin si joprofesionale dhe joobjektive.”
Kjo lloj ndërlidhjeje mes lexuesit dhe ngjarjes, krijuar nga gazetaria letrare, rri gjithashtu në zemrën e diskutimeve të ndryshme të Norman Sim mbi funksionalitetin e gazetarisë letrare, qëllimi përfundimtar i së cilës, në vlerësimin e tij, është të sjellë një sens thellësie dhe menjëhershmërie në një histori që, nga ana tjetër, mund të jetë pak më shumë (për lexuesit) sesa një seri statistikash të paemra e të pafytyra. Prandaj, funksioni i saj është që të rihumanizojë këto ngjarje edhe më të mëdha se vetja, të kapura në grackë… dhe në të njëjtën kohë, të na shfaqë “një pjesë shumë të vogël të gjendjes njerëzore” për “faktet e çështjes që janë endur në një histori dhe rrjedhimisht, kanë kaluar në plan të dytë për përrallën e njerëzve të përfshirë.”
Çfarë është kristalizuar nga qasjet subjektive të gazetarisë letrare është shpeshherë një histori që i afrohet më shumë së vërtetës të asaj çka ndodhi, ndoshta fare pak larg nga “faktet”. Për çfarë vlejnë faktet në fund të fundit, nëse humbasim shenjën njerëzore të ndërfutur në to? Kjo është pyetja e rëndësishme pas çdo pune të gazetarisë letrare dhe na sfidon – me të vërtetë, ndoshta mund të themi pamundshëm – për të rikthyer “faktet” objektive, çka do të ishte, po huazuam frazën e ndritshme të Sims-it, “një pjesë shumë e vogël e gjendjes njerëzore” është e gjitha me çfarë kemi mbetur. /Gazeta “ExLibris”/
Nga: Matthew Carl Strecher (marrë nga libri The forbidden worlds of Haruki Murakami, University of Minnesota Press
Përktheu: Noeh Pantalija
[1] Pesë W e famshme janë who, what, when, where dhe why, në shqip: kush, çfarë, kur, ku dhe pse. (Shënim i përkthyesit)
