By Vërshimi i dëshirave tona për t’u vetëshprehur ndonjëherë çon në rrjedha të amullta krijimtarie, duke i bërë ato të ngjashme me njëra-tjetrën, pa e lejuar dallimin. Pavarësisht se nuk arrin të kryhet deri në statusin e një vepre letrare, çdo fabul e krijuar mund të konsiderohet si një akt kulturor. Aq më shumë nëse ky akt prodhon debat, po aq edhe skandal apo dhe një ndodhi të papëlqyer që thyen rregullat e moralit të kohës që jetojmë. Pas njëqind vitesh çdo reaksion i tillë do të konsiderohet një marrëzi e radhës.
Nuk ka rëndësi përmbajtja. Rëndësi ka që vepra lexohet ose akti kulturor ka prirje për t’u debatuar në gjithfarë rrugësh.
Po si lind skandali?
Sigurisht atë e shkakton e pathëna, e penguara, e sekretueshmja në kohë dhe në çdo vend. Shkrimtarët nuk janë historianë. Por, kërkimi i ka bërë ata të kuptojnë sjelljen tinëzare të historisë, e cila është e prirë ta fshehë një pjesë të vetvetes, kur lexuesi sillet i kënaqur me aq sa di apo me aq sa historia i vetëshfaqet.
Ndaj, gjithmonë koha sjell mendjet kritike. Janë ato që bëjnë ndryshimin. Në njohjen e realitetit dhe të botës për të arritur të vërtetën. E jo vetëm.
Kjo është një prej disa arsyeve pse më pëlqen t’i kthehem letërsisë shqipe të viteve 1930-‘40. Një letërsi prirjesh e prurjesh nga më të ndryshmet; individualiste ose shoqërisht e angazhuar, pesimiste ose optimiste, konservatore apo revolucionare, e mbyllur, përjetësisht e pakuptueshme apo dhe e hapur ndaj njeriut, që, në gjendjen e vet, pat qenë produkt i një zhvillimi të gjatë historik.
Sa herë lexoj pjesë nga ajo, bindem se për të plotësuar pëlqimet vetjake të tyre, çdo krijues i asaj kohe mund të lëvronte shumë lloje letrare derisa të arrinte kryerjen e tij.
Përkryerjen … do të ishte ende shpejt. Shqipëria nuk mbartte dot të tillë.
Rendja pas shpirtit të tyre krijues do t’u nënshtrohej, porsi sot, ndryshimeve të shijeve të lexuesit, të cilët, me rritjen e nivelit kulturor, do të vinin duke i bërë më të holla marrëdhëniet me letërsinë.
Shija e lexuesit nuk do të matej më vetëm me përjetimin e bukurisë së gjetur te patetika atdhetare e mitet historike, që mund të hutonin rininë e cila po shkollohej në universitetet perëndimore. Diçka tjetër krijuesit duhet të rrëmonin; konstitucionin shpirtëror shqiptar, i cili në shtresat e tij më të kultivuara, po priste një letërsi të re.
Shumë arsye, pra, për të përqeshur lavdinë e heronjve të fuqisë, himnet, këngët, melodramat ekzaltuese e çdo ditirambe të këtij lloji. Kjo ishte një sjellje mode edhe në letërsinë bashkëkohore europiane.
Lexuesit do të kërkonin prej letërsisë një lirikë disi të mbyllur, që shkruhej me shumë kuptime që duhej lexuar e rilexuar; një lirikë të errët, bartëse tejet të komplikuar të psikikës njerëzore.
E këto prurje moderne të kohës, që ishin vërejtur te Koliqi, Lasgushi, e veçanërisht te Migjeni, nuk do të thoshte aspak se njëra prej tyre do të arrinte të zhvlerësonte gjithë çfarë qenë të tjera.
Për të gjitha do të kishte vend dhe, sigurisht, lexuesit më të shumtë do të tërhiqeshin nga ato dukuri letrare, që për arsye të ndryshme, qoftë edhe për modë, do të dukeshin artistikisht më të arrira.
A nuk janë në thelb këto cilësi kërkuese, ende të pambyllura, edhe për letërsinë e sotme shqipe?
Sa të vërteta përgjysmë i dimë asaj?
Çfarë ka mbetur pengu i saj? Cila është sprova e kohës? Ajo shkëndijë e dritës që lexuesi po kërkon?
Asnjëherë nuk është në garë me kohën çmitizimi i heronjve apo dekodifikimi i së vërtetës dhe njëherësh të sillesh me to me dinjitet.
Sa herë vjen një autor që i kushton jetën e tij këtij lloj arti, kësaj lloj letërsie, është meritë e kohës e fat i vendit që e gëzon.
Ndaj dhe është një arsye më shumë për t’u mahnitur pas “prapësive” artistike të tij.
