By Jo më kot studiuesit e kanë quajtur Migjenin një ndër shkrimtarët më novatorë shqiptarë. Tekstet letrare të tij paraqesin një kthesë dhe një vetëdije të re letrare në letërsinë shqipe në fillim të shek. XX. Duke i pasur parasysh rrethanat e krijuara historike të kësaj periudhe, me ç’rast mentaliteti i shqiptarëve në raport me evropianët dhe më gjerë kishte dallueshmëri, trajtimi i temave specifike sociale ishte krejt i pazakontë.
Migjeni, i vetëdijshëm për krijimtarinë letrare idealiste e iluministe të romantikëve shqiptarë, krijimtarinë letrare nacionaliste të Gjergj Fishtës e kështu me radhë, intencionalisht mëton të krijojë një poetikë të veçantë dhe rrjedhimisht të sjellë diçka të re në letërsinë shqipe.
Sipas të dhënave nga studiuesit e ndryshëm, bëhet me dije që Migjeni kishte lexuar shumë nga letërsia botërore dhe një formim i tillë kishte ndikuar edhe në veprat letrare. Migjeni në aspektin tematik është mjaft unik, qoftë në lirikat, qoftë në prozat e tij.
Ky tekst për objekt trajtimi ka krijimet prozaike të Migjenit që janë pjesë e përmbledhjes Novela të Qytetit të Veriut.
Sikundër e kemi titulluar, teksti ka për synim të shtrojë një analizë karakterologjike të secilit tekst letrar të përmbledhjes. Por, në kuadër të analizës, do të shtojmë disa karakteristika edhe sa i përket tematikës, narracionit dhe ndonjë kategorie tjetër ontike letrare. Megjithatë, analiza dominuese do t’u përgjigjet personazheve dhe ndërtimit të karaktereve të tyre.
Konsiderojmë që në prozën e Migjenit përzgjidhen personazhe specifike përmes të cilëve projektohet rrafshi tematik dhe ideor i tekstit letrar përmes një ekspresiviteti të jashtëzakonshëm. Andaj, është shumë e përshtatshme analiza e karaktereve letrare të prozës migjeniane, karaktere këto që ndërtohen dhe pësojnë ndryshime të shumta, sidomos si pasojë e gjendjes sociale. Analiza e karaktereve letrare do të realizohet pikërisht në këtë perspektivë, duke i parë në relacion me vështirësitë dhe krizat që mjerimi social përçonte në psiken e individit ose kolektivit në përgjithësi.
Përmbledhja Novela të Qytetit të Veriut përbëhet nga gjithsej gjashtë tekste letrare, disa prej të cilave qëndrojnë në mes të tregimit dhe novelës nëse i shohim në aspektin zhanror. Megjithatë, teksti ynë nuk ka për synim që të ndalet në çështje zhanrore, por vlen të theksohet që në disa tekste analiza do të jetë më e gjerë, për faktin se karakteret letrare ndërtohen më hollësisht dhe në mënyrë më komplekse. Përmbledhja, ndonëse, përbëhet nga gjashtë proza letrare, në tekst do t’i trajtojmë vetëm pesë prej tyre, sepse konsiderojmë se tregimi M’at anë gardhit asgja të re është tejet i shkurtër, me ç’rast nuk jep mundësi të një analize të mirëfilltë karakterologjike. Kësisoj, ky tekst nuk do të jetë pjesë e trajtimit.
Nushi, prototip i njeriut me pikëpamje moderne
Ndonëse narracioni dominues në novelën Studenti në shtëpi është ai i tipit hetero-diegjetik, duket sikur gjithçka rrëfehet nga karakteri-narrator, Nushi, për shkak se të gjitha ngjarjet, situatat e novelës sillen drejtpërdrejt rreth tij. Kjo karakteristikë është e mundur të ketë ndodhur për dy arsye: 1. Në atë periudhë nuk ishte tipike teknika e rrëfimit nga pozicioni i unit; ose 2. Autori është i vetëdijshëm që një teknikë e tillë narrative e huton lexuesin, meqenëse përdorimi i vetës së parë si zë i tregimtarit e përfshin edhe vetë atë. Sidoqoftë, Migjeni përmes personazhit fiksional, Nushit, mishëron idetë e veta dhe projekton rrafshin tematik.
Gjatë qëndrimit trevjeçar për shkaqe studimi në Evropën e Mesme, personaliteti i Nushit kishte ndryshuar dukshëm. Qëndrimi i gjatë në vendet e përparuara të kontinentit, që cilësohet si djep i kulturës, kishte bërë që Nushi të revoltohet në raport me konvencat tradicionale vendëse.
Ngjarjet e novelës Studenti në shtëpi fokusohen vetëm në një pjesë të rëndësishme të jetës së personalitetit të Nushit. Kjo pjesë ka të bëjë me shkollimin e tij universitar dhe kthimin në shtëpi dy herë: së pari për shkak të martesës së motrës, Ages, së dyti kur mbaron studimet gjashtëvjeçare.
Pikëpamjet realiste (e realizmit) mbi teorinë e novelës theksojnë se ky zhanër prozaik nuk shfaq tablonë e gjerë të botës, por rrjedhën e gjendjeve të botës. Rrjedhimisht, novela nuk e modelon zhvillimin e tërësishëm të personalitetit, por vetëm një pjesë të veçantë nga jeta e tij dhe të krizës njerëzore. Këto karakteristika zhanrore i hetojmë dukshëm në këtë tekst letrar, veçanërisht te personazhi i Nushit.
Migjenin gjatë fëmijërisë e përcjellin vdekje të shumta të anëtarëve të familjes. Dhe studiuesi Mensur Raifi, që ka bërë një analizë psikanalitike mbi autorin, shprehet se këto vdekje kishin ndikuar në agresivitetin e Migjenit, të cilin Raifi e paraqet në tri forma: 1. Kundër autoritetit prindëror; 2. Kundër autoritetit kishtar; 3. Kundër autoritetit shtetëror.[1] Në novelën Studenti në shtëpi përmes karakterit të Nushit manifestohet pikërisht agresiviteti kundër autoritetit prindëror.
Nushi si personazh që studion mjekësinë në universitetet e Evropës, përmes një letre që merr nga babai, “detyrohet” që të kthehet në shtëpi. Me kthimin e tij ngrehen dy paralele: 1. Jeta moderne evropiane; 2. Realiteti dhe mentaliteti i prapambetur në shtëpi.
Ndonëse kishte qëndruar në Evropë për disa vjet, Nushit, me t’u kthyer në shtëpi, gjithçka i duket njësoj, madje gjërat i dukeshin të zvogëluara. Më poshtë, me anë të këtyre rreshtave metaforikë, narratori na përshkruan stagnimin e mentalitetit shqiptar duke e parë në krahasim me qytetet e zhvilluara evropiane ku Nushi studionte:
E kur hyni mbrenda në shtëpi, dhomat iu banë shum të vogla. Mobiljet ndër to si mos me i pasë prekë dora e njeriut. Gjithçka në vëndin e përparshëm, si me qenë të destinueme dhe me u kalbë po n’ato vende. Por gjithçka, gjithçka disi e zvoglueme. Mezi Nushi gjet shkakun e këtij mashtrimi optik: Shkaku ishte te shtëpijat e mdhaja dhe sheshet e hapta të qytetit ku kishte qenë.[2]
Sipas teorisë së Rolan Bartit, që e sheh karakterin letrar si një kompleks semantik[3], Nushi mund të identifikohet përmes këtyre njësive semantike: shkollimi universitar evropian; formimi kulturor; afërsia me vajzat. Duke i parë të gjitha këto njësi më të vogla semantike, mund të thuhet që karakteri i Nushit shërben si element tematik, sepse përmes tij manifestohet intenca autoriale mbi thyerjen e atij mentaliteti, që ndikonte keq në zhvillimin dhe mirëmbajtjen e familjeve shqiptare.
Dashuria e Nushit për motrën e tij, Agen, ishte mjaft e madhe. Bisedat, reminishencat fëmijërore, këshillat ndaj saj e kështu me radhë, na vërtetojnë këtë. Sidoqoftë, të dytë e kishin zemrën e thyer: njëri, sepse motra e tij do t’i martohej pa dëshirë, tjetra për fatin e saj. Kjo pakënaqësi shpirtërore vinte nga kryeneçësia e kryefamiljarit, i cili ishte i prerë në vendimet e veta dhe askush, sidomos gjinia femërore, nuk mund t’ia ndryshonte mendjen. Kësisoj martesa e Ages ishte e pashmangshme.
Moderniteti i Nushit në raport me mentalitetin e stagnuar nuk konkretizohet, sepse instalimi i thellë i kësaj dukurie në familjet shqiptare nuk e lejonte një që të tillë. Intenca përparimtare e Nushit mbetet vetëm në nivel të narracionit (projektimit) dhe jo të veprimit (konkretizimit), sepse një dukuri kësisoj nuk mund të zhdukej lehtë. Përmes narratorit të gjithëdijshëm jepen idetë e Nushit kundër kësaj mendësie. Ndër të tjera, thuhet se kur flet babai, secili anëtar tjetër i familjes duhet të dëgjojë më vëmendje të madhe:
Nushi ndëgjon […] Ndëgjon dhe nana […] Tanë një familje, e mbyllun mbrenda mureve të shtëpis’ dhe mbrenda një ambijenti patriarkal, përgatitet për jetën qytetare të nesërme. (f. 89)
Në mënyrë ironike jepet botëkuptimi autorial që përparimi në shoqëri e në familje nuk do të mund të arrihet asnjëherë pa ndryshime rrënjësore.
Roli i prindërve në familje
Karakteri i babait të Nushit dhe Ages mund të analizohet edhe nga perspektiva që e sheh karakterin letrar si një entitet topik. Këtu duhet përmendur përzgjedhjen e autorit që mos ta emërtojë këtë personazh. Një karakteristikë e tillë na asocon me tendencën autoriale që të përfshijë një numër të madh burrash shqiptarë të cilët vepronin njësoj si ky personazh, duke e pamundësuar lirinë individuale ose, shikuar më gjerësisht, të shoqërisë shqiptare në përgjithësi.
Bisedat e babait me Nushin dhe anëtarët e tjerë të familjes na shtyjnë që ta shohim këtë karakter edhe si një folës. Ai, ndër të tjera, ndikon te Nushi edhe në përzgjedhjen e shoqërisë:
– Të kanë pamë tue shëtitë me do djelm që nuk janë të fesë sonë […] S’paske muejtë me gjetë shokë ma të mirë. Po, apo ke pak, more shokë të fesë sonë? (q. 88.)
Shpërfaqja e brendësisë së këtij karakteri letrar vërtetohet pra edhe nga gjuha që e përdor ai. Nëse e krahasojmë me gjuhën e Nushit, atëherë dallimi është evident. Për shembull, Nushi, ndër të tjera, flet për jetën në qytetet evropiane, shkollimin, mjekësinë, vallëzimin, femrat, etj., ndërkaq babai nuk di tjetër gjë përveç kujtimeve dhe vuajtjeve të tij, urdhrave ndaj anëtarëve të familjes, ruajtjes së nderit e gjëra të tjera të kësaj natyre. Ja me çfarë gjuhe u drejtohet ai anëtarëve të familjes – gjithnjë diskursi i njëjtë:
Mos të më korisin – mendon kryetari i familjes, tue i shikue me rend të gjith pjesëtarët. Mos të më korisin, prandaj shtrëngo sa të mundesh, e nëse nuk mund të marrin frymë – të pëlcasin. Sa vështir asht me rritë fëmi në kohë të soçme! Sa vështirë asht me i ruejtë varzat! Eh, kohë të kalueme! – Por, a e dini ju, more fëmi, se unë njaq sa ju isha, kur fillova me fitue bukën… Edhe qe, ka dashtë zoti, edhe ju me pasë mjaft, sa me ju plasë planci… (f. 89.)
Migjeni përmes personazheve të tij përpiqet t’i vë në pah të metat e shoqërisë, me ç’rast, siç thotë edhe studiuesi Rexhep Qosja, krijimtaria letrare e Migjenit shndërrohet në një realizëm kritik.[4]
Në novelën Studenti në shtëpi shtrohet edhe figura e nënës, vetëm se fokusi tek ajo është krejt i vogël. Jepen vetëm disa hollësitë vogla për të. Andaj, karakteri i nënës së Nushit dhe Ages mund të merret si një mjet që shërben për procedimin e intencës tematike të autorit. Po e japim një detaj, ku personazhi i nënës, në bisedë me Agen, merr pjesë në ngjarjet e novelës:
Mamë! Nushi thotë se edhe vajzat sa unë, edhe të martueme bile, shkojnë në shkollë! Ha-ha-ha! u përplas qeshja e vajzës në ftyrë të s’amës. – Mos u qesh ashtu, moj bijë, se po të ndijnë kojshitë… asht marre. (f. 87.)
Shihet se nëna jo që nuk merrte ndonjë iniciativë për ta ndryshuar realitetin brenda familjes, por më relevante për të janë komshinjtë sesa veprimet e bijës së saj. Pra, nënën e pengonte një e qeshur e së bijës, sepse komshinjtë do ta dëgjonin, por nuk e pengonte martesa e imponuar e saj. Kjo ndodh për shkak se ajo ishte pjekur në atë mënyrë që vendimet e bashkëshortit të mos vihen asnjëherë në mëdyshje.
Ky karakter letrar reduktohet tejsisht, me ç’rast nuk jepet asnjë përshkrim ose informacion mbi jetën e kaluar. Ndonëse roli i nënës brenda familjes duhet të jetë i madh, sidomos në raste të rëndësishme siç është martesa, ky karakter letrar pothuaj nuk merr pjesë në ngjarje. Një reduktim i tillë i paraqitjes është karakteristikëe veçantë e zhanrit të novelës, sepse te Studenti në shtëpi fokusi narrativ është te Nushi e Ageja, ndërkaq bota e brendshme e nënës dhe anëtarëve të tjerë të familjes nuk shpërfaqet.
Fati i Ages
Personazhet e prozës së Migjenit nuk janë heronj e nacionalistë, përkundrazi fokusi bie te shtresat e varfra e të margjinalizuara dhe viktimat e gjendjes së shoqërisë shqiptare. Njëjtë ndodh edhe me novelën Studenti në shtëpi. Rasti më tipik është personazhi i Ages, që na shfaqet si një vajzë e re, naive, e pashkolluar. Ajo çuditet nga rrëfimet e Nushit për jetën në qytetet evropiane, të cilat i duken krejt të pazakonta dhe përrallore:
Vajza nuk përgjegji, por, e zanun me tregimet e vllaut, mendonte ato vende të çuditshme, ku vajzat nuk lidhen për shtëpi, ku dalin me djelm me shëtitë pa farë turpi, ku kërcejnë… ah! kërcejnë aq bukur. (f. 87)
Karakteri i Ages na kushtëzon qasjen që e sheh karakterin si një mjet, sepse nga të gjitha bisedat e rrëfimet e saj, krijohet te lexuesi efekti i dhimbjes për viktimizimin dhe naivitetin e Ages. Po ashtu, pëlqimi i saj për jetën qytetare dhe afërsinë me djem të rinj e të bukur ka funksionin e ofrimit të informacionit, me ç’rast përgatitet lexuesi për ngjarjet pas martesës, ku thyhet morali i familjes si pasojë e pakënaqësisë bashkëshortore.
Ngjarjet e novelës fokusohen pikërisht te martesa e imponuar e Ages me burrin tregtar. Asaj i duhet të martohet me burrin që nuk e donte, sepse vendimet e kryefamiljarit ishin të prera dhe mendimet e tij për burrin e Ages ishin si vijon: Ai i shtëpisë së mirë po, i pasun po, djal puntor sa s’ka, s’e ka shoqnin në Pazar. Dhe, kur Nushi tenton që t’ia thyejë mendjen babait, duke i thënë që vajzat e kohës së sotme e duan burrin para së gjithash, babai ia pret duke u shprehur: – Po kush e pyet atë? Çka din ajo?
Pra, shihet se sa kishte vlerë femra dhe mendimet e saj në familje. Gjithçka duhet të rridhte sipas direktivave të kryefamiljarit. Kështu edhe ndodh, me ç’rast martesa e Ages realizohet. Sidoqoftë, pas martesës, Ageja flirtonte me Lulin, shegertin e zotërisë kur ky i fundit nuk ishte në shtëpi. Nushi e dinte për këtë lidhje të fshehtë, mirëpo nuk ndërmerrte ndonjë veprim, sepse ishte i vetëdijshëm kaherë që një martesë si kjo çonte drejt një imoraliteti të tillë.
Xhelozia e Oso Bakallit
Novela me titull Të çelen arkapijat trajton një çështje interesante që ndërlidhet me ngjarjet e Shqipërisë në fillim të shek. XX, përkatësisht me vendimin për zbulimin e grave të mbuluara – pra, largimin e ferexheve. Por, kjo nuk ishte e tëra sepse, sipas vendimit, grave u lejohej edhe dalja jashtë shtëpisë vetëm dhe lirshëm, gjë që nuk mund të ndodhte më parë.
E gjithë kjo dukuri materializohet përmes Oso Bakallit dhe familjes së tij. Prandaj, edhe novela rrëfehet nga veta e tretë, por nga perspektiva e Oso Bakallit, prania e të cilit është dominuese në tekstin letrar gjegjës.
Me anë të këtij tregimi shfaqet një anë tjetër e qytetit të lashtë të veriut, një çudi, të cilën studiuesi Anastas Kapurani e paraqet kështu: Një ditë prej ditësh, qyteti i lashtë vendosi të çelë Arkapiat. Ç’ndodhi pastaj? E padëgjuara. U çmendën gratë, edhe burrat e tij. Por ndryshe: gratë nga gëzimi, burrat nga tërbimi. Kjo është përralla moderne në zemër të Europës. Gjuha e saj është vetëtimë me dritë të rrallë dhe ndriçon pa u lodhur thelbin e fshehur të Qenies së Mjerimit.[5]
Oso Bakalli, siç emërtohet, na shfaqet si një dyqanxhi që kohëne fundit kishte mbushur me mall dyqanin e vet. Padyshim që në një gjendje tjetër ky fakt do ta gëzonte jashtë mase pronarin, por ndodh e kundërta, sepse Oso Bakalli ndihet si me iu zhgatrrue qenja e tij. Çfarë e bën atë që të ndihet kështu? Është pikërisht lajmi, që përhapej me shpejtësi, për largimin e mbulesave. Ky fakt e trondiste Oson, por jo vetëm atë. Të njëjtin dëshpërim kishin shumica e burrave, prandaj edhe në fillim jepet një pamje e zymtë e vendit ndonëse ishte fillimi i stinës së pranverës, stinë të cilën populli e pret me zell, por atë vit kishte ardhur pranvera dhe kalonte si një udhtare pa randsi.
Oso Bakalli mediton vazhdimisht, sidomos kur është në vetmi. Ai jep mendime mbi perspektivën që meshkujt kanë mbi femrat. Këtu bën analogji me veten dhe, sipas kësaj, del se meshkujt përqendrohen në të jashtmen e femrës, gjë që nxit emocionet. Ky problem është, para së gjithash, etik. Andaj, përsiatjet rreth kësaj çështjeje Oso Bakallin nuk e lënë të qetë. Në vazhdim po shfaqim pjesën ku Oso paraqet dëshpërimin si rrjedhojë e pasojave që mund të vinin nga zbulimi i femrave në sytë e të gjithëve:
Osja rri në minder, pin cigare mbas cigares, dhe mendon gjithçka dhe asgja nuk mendon. Po, mendon se si meshkujt janë me të vërtetë të këqijë, si kanë qejf me e pa gruen e huej, dhe të shokut të vet, si i shkon mendja mandej te puna e keqe. I din Osja mendimet e mashkujvet se dhe vetë asht mashkull. Dhe ai vetë mendon ashtu me gjithë katërdhetë vjetët e tija dhe me gruen pranë. (f. 113)
Ndonëse dyzetvjeçar, karakteri i Osos merr tiparet e njeriut më të vjetër, përkatësisht me mentalitet të vjetruar. Gjatë gjithë jetës së tij ishte mësuar që gratë të jenë të mbuluara me ferexhe dhe të mbyllura në ambiente shtëpiake. Padyshim që një dukuri e tillë bën që meshkujt ta shohin gruan vetëm në aspektin e amvisërisë, lindshmërisë e kështu me radhë, duke lënë anash aspektet e tjera në të cilat mund të marrë pjesë ajo.
Një mentalitet të tillë natyrisht që e përçon karakteri i Osos, me ç’rast gjithnjë shfaqet i pakënaqur me dekretin, konsideron që ruajta e nderit të shtëpisë prej tash është shumë e vështirë. Përsiatja rreth kësaj problematike Oson e bën agresiv, madje agresiviteti i tij kalon në ekstrem në rastin kur godet Hajrien, sepse kjo e fundit në dhomë kishte hequr mbulesën dhe kënaqej me pamjen e re:
Në dhomë e gjet Hajrijen të veshun dhe të gaditun “allafranga”, me diçka si kapelë në krye, dhe tue hecë “mbas modet”. Bukurija e trupit të saj vizohej bukur ndër rrobe të shtrengueme dhe pozat e saja ishin ngacmuese. Ajo s’e shifte Oson përmbrapa, por vazhdonte me imitue gratë “allafranga” dhe përdredhej si “mbas modës”. (f. 115-116.)
Në kuadër të tregimit, përveç Osos që, në fakt, konsiderojmë se është aktanti kryesor, në anën tjetër kemi edhe Hajrien, për të cilën, po ashtu, do t’i japim disa karakteristika në vazhdim.
Hajria paraqitet si motra e Osos dhe modelohet në moshën e vajzërisë. Shtëpia ku qëndron është e Osos, prandaj rregullave duhet t’u përmbahet me përpikëri. Karakteri i saj është fragjil. Përcaktohet edhe mosha e saj – shtatëmbëdhjetë vjeçe. Karakteri i Hajries, ndonëse i kufizuar për nga trajtimi, është antipod i atij të Oso Bakallit. Gjersa ky i fundit dëshpërohej tejsisht me realitetin e ri, Hajria gati sa fluturonte nga gëzimi. Por, natyrisht që gëzimi mbahej në brendësi të saj sepse përshkohej nga një pasiguri enigmatike. Sidoqoftë, Hajria përfaqëson vajzat e reja të cilat, pavarësisht prej kufizimeve të shumta, ato prapë kanë ndjenja të dashurisë, simpatizojnë dikë e, po ashtu, kanë vizion për të ardhmen.
Orvatje për mbijetesë
Novela Historia e njenës nga ato shenjon, ndër të tjera, veçori tematike në kuadër të krijimtarisë prozaike të Migjenit. Tema e trajtuar është unike në krahasim me ato të teksteve të tjera në letërsinë shqipe gjer në atë kohë. Padyshim që ndërtimi tematik i novelës arrihet përmes Lukes që, në fakt, bart rolin e aktantit kryesor. Qysh prej paragrafit të parë, që modelohet prej pyetjesh retorike, Migjeni na njofton me Luken:
Kush nuk e kujton? Kush nuk e kujton, or shok, atë? Kë? Cilin? Cilën? – Atë! Njenën nga ato! – Po cila asht njena nga ato? Ato janë shum’! Cili i ri (ose plak) nuk njef së paku dhetë nga ato? Pse ato janë shumë. Pse shumë ka meshkuj, shumë ka pare, prandaj duhet në numër relativ të kenë edhe trupna që shiten… Pra, kush asht nj’ajo njena nga ato?
– Lukja, Lukja!… (f. 118.)
Përmes këtij paragrafi, personazhin e Lukes mund ta marrim si një metonimi, sepse përfaqëson femrat e tjera shqiptare të këtij lloji dhe fatin e tyre, të cilat, për të mbijetuar, detyrohen të punojnë mbi bazën e prostitucionit. Të njëjtin fat ka edhe Lukja si njëra nga ato, ato të shumtat, që shfrytëzohen tinëzisht nga të rinj e të vjetër për ta shfryer vrullin epshor.
Sikundër titullohet, novela rrëfen për një histori të trishtë, historinë e Lukes, me ç’rast fokusi bie në disa momente specifike të jetës së saj, prej fillimeve të punës si prostitutë e deri te fundi i dhimbshëm.
Kur flasim për Migjenin dhe krijimtarinë e tij letrare duhet takemi parasysh poetikën e ekspresionizmit si një rrymë e veçantë e artit dhe letërsisë moderne botërore. Ekspresionizmi ndonëse u implementua në artet vizuale në fillim të shek. XIX, më vonë u shfaq ndjeshëm edhe në letërsi. Në fakt, ekspresionizmi lindi si kundërvënie e pozitivizmit dhe me anë të tij mëtohej të shfaqen anët negative të shoqërisë me qëllim që të përmirësohej jeta nga kriza e krijuar. Përveç pozitivizmit, ekspresionizmi qysh në fillimet e tij shfaq karakteristika të ndryshme edhe nga impresionizmi; mjafton t’i kujtojmë pikturat mbresëlënëse të Van Goghut, Edvard Munchit e të piktorëve të ngjashëm, të cilët,përmes krijimeve artistike, shfaqnin problemet e individit brenda shoqërisë.
Për të kaluar në analizën karakterologjike të novelës Historia e njenës nga ato, po shtojmë edhe këtë mendim të kritikut dhe shkrimtarit italian Mario De Micheli, i cili thekson se ekspresionizmi lind mbi këtë bazë proteste e kritike ndaj është, ose dëshiron të jetë, e kundërta e pozitivizmit. Bëhet fjalë për një lëvizje të gjerë, e cila zor se mund të përmbyllet në një përkufizim ose të përcaktohet sipas formës në të cilën shfaqet, siç mund të bëhet në raste të tjera, fjala vjen, për kubizmin. Në fakt,mënyrat me të cilat shfaqet ekspresionizmi janë mjaft të shumta e të ndryshme, edhe nëse do t’i gruposh në linja të mëdha. Pra, mënyra e vetme për të arritur të kuptuarit e saj është të nisesh nga përmbajtjet, dhe ato të mos jenë të njëzëshme. Sidoqoftë, ajo që mund të thuhet menjëherë është se ekspresionizmi mund të quhet pa asnjë dyshim një art opozicioni.[6]
Pikërisht Migjeni tekstin letrar e krijon në përputhje me poetikën e ekspresionizmit. Përveç tematikës, kjo mund të hetohet edhe përmes ndërtimit të personazheve dhe karakterit të tyre. Natyrisht që si nxitës për veprimet e tyre konsiderohen mentaliteti dhe gjendja e shoqërisë shqiptare të asaj kohe.
Arti migjenian është pikërisht opozicion i trajtimit të temave të mëdha, ngjarjeve heroike e personazheve elitarë, përkundrazi zgjidhen tema të rëndomta shoqërore dhe personazhe që nuk na impresionojnë me veprimet ose me të bëmat e tyre. Ky ndërtim atipik për kohën është evident në gjithë krijimtarinë letrare të këtij autori, gjithashtu edhe në novelën Historia e njenës nga ato.
Lukja është nga malësia, por nga jeta me plot vuajtje, në një ditë të ftohtë dimri, zbret në qytet sepse kështu do të mund të fitonte para dhe ta siguronte jetesën. Karakteri i Lukes komentohet nga narratori, me ç’rast karakterizohet si një femër e mirë, mëshirëplotë e kështu me radhë. Kësisoj, narratori në këtë rast, nëse e shohim në relacion me pjesëmarrjen e tij në ngjarje, na del si një narrator komentues, i cili, ndër të tjera, interpreton veprimet, situatat, ngjarjet.
Në ndërtimin e karakterit të Lukes padyshim që ndikojnë të tjerët dhe gjendja sociale e saj. Ajo sikur të gjithë femrat e tjera të malësisë ka ëndrrat e veta, botëkuptimet ose pikëpamjet mbi jetën. Për ta siguruar mbijetesën i duhet ta lë familjen dhe të shndërrohet në prostitutë. Madje edhe studiuesi Sabri Hamiti e sheh në këtë prizëm, me ç’rast thekson se Lukja nga zbritja në qytet humb identitetin për ta krijuar ëndrrën e lumturisë, kurse ëndrra e saj edhe në malësi edhe në qytet shprishet kur ndeshet me realitetin shoqëror dhe jetësor. Ajo del nga jeta private, hyn në jetën publike prej nga nuk ka më kthim në jetën private.[7]
Jeta e rëndë si prostitutë, Luken e lodh shpirtërisht, duke e shtyrë drejt krizave mendore, të cilat më vonë do të thellohen. Përballja me gjithë ata të rinj e burra bën që karakteri i Lukes të pësojë kriza psikike. Puna që bënte nuk i siguronte një të ardhme dhe Lukja kupton që në këtë botë është veç një objekt që, thjesht, shfrytëzohet nga të tjerët për kënaqje trupore, natyrisht në këmbim të të hollave. Këtu kemi të bëjmë me luftën për mbijetesë të një femre e cila vuan, vuan përbrenda, por nuk guxon të shpërthejë nga jashtë, sepse do të humbte edhe këtë punë me të cilën siguronte bukën e përditshme dhe kursente para me synim për një jetë potencialisht të rehatshme në të ardhmen:
Kanjëherë dhe Lukën e zente një trishtim i pakufishëm. I dhimbste ajo gja që e quejmë shpirt, por vetëm kanjëherë, pse po t’i dhimbste ma shpesh zotnia do ta qitte jashtë, pse Lukja atëherë nder ato çaste të rralla thëntë gota, çinija, pasqyra, dhe çka t’i vinte për dore. N’ato çaste nuk pranonte vizita. Ndoshta i dhimbste shpirti Lukes pse të gjitha energjitë e djelmvet nepër të shkojshin kot? Ndoshta dhe ajo donte që të prodhojë, si prodhon nana-tokë dhe çdo krijesë tjetër? (fq. 122.)
Megjithëkëtë, Lukja beson se në të ardhmen do të arrijë një jetesë normale, një lindje potenciale dhe të pushojë sadopak prej kësaj lodhjeje fizike e shpirtërore.
Në kërkim të qetësisë shpirtërore
Novelën Historia e njenës nga ato, në relacion me ngjarjet, do ta ndaja në dy pjesë: periudha gjatë së cilës Lukja punon si prostitutë dhe periudha me kallajxhiun e falimentuar. Vetë Migjeni bën një ndarje në këtë aspekt me ç’rast periudha e parë konsiderohet si shtëpia publike, ndërkaq periudha e dytë si shtëpia private. Mbi këtë bazë, Lukja, në fund të novelës, kthehet në jetën private, por a cilësohet si jetë private kur Luken e njihnin të gjithë për punën që kishte bërë?
Gjatë kohës sa punonte, Lukja kursente para nga studentë e zotërinj, sepse në malësi kishte dëgjuar se me një shumë të hollash do të mund të gjente një burrë dhe ta kalonte jetën me të. Andaj, në këtë pjesë të novelës kapërcehet koha, me ç’rast kalohet në një pjesë ku Lukja e re dhe e fortë dikur, tashmë plakej dhe nuk mund të punonte si atëherë. Me të hollat që kishte kursyer ndër vite, kërkesat e Lukes për të ardhmen ishin krejt modeste:
Tue fitue të hollat, mendonte Lukja se do të gjejë një zemër të humbun si veten, që në pleqni të ndihmojnë shoqishojnë. Nuk dëshronte ajo shumë. As nuk dëshronte të bajë parakalime reklamuese me burr nën krah, as të bajë ndoj qejf tjetër të cilin kanë të drejtë ta bajnë gratë e martueme me nderë dhe faqebardhë. Dëshronte vetëm të futet në ndoj skutë shtëpije, të presi pleqnin tue pasë një njeri pranë për të këmbye fjalët rreth zjarmit nder nett e ftofta e të gjata të dimnit, në mnyrë që me ja largue merzinë e jetës shoqishojt. Qe e tanë dëshira e vakët e Lukës. (f. 123-124.)
Kësisoj vepron Lukja. Kishte mbledhur dyqind napolona që për të ishin si dyqind flamure triumfues mbi jetën e mbrapshtë të vorfnis’. Ajo arrin të gjejë një zemër të humbur si veten, me ç’rast fillon një kapitull i ri në jetën e Lukes.
Karakteri i saj pëson një ndryshim prej fillimit e deri në fund të novelës, sepse në fazën e parë paraqitet si një femër e fortë që projekton/mendon vazhdimisht të ardhmen e kështu me radhë, ndërkaq në fazën e dytë Luken fillon ta lëshojë fuqia për të punuar, andaj me paratë e mbledhura bëhet bashkë me kallajxhiun e falimentuar dhe qëllimi kryesor i saj tashmë është që burrit t’ia ruajë erzin. Në këtë fazë ku Lukja e synonte një qetësi shpirtërore dhe fizike, në fakt ndodh e kundërta, sepse mjerimi e përcjellë gjithnjë.
Jeta vazhdonte teksa Lukja ballafaqohej përditë me burrin, i cili bashkëjetonte me të vetëm për shkak të të hollave që ajo posedonte. Kësisoj kallajxhiu fillon të kërkojë para nga pak prej saj, me ç’rast grindjet shpeshtoheshin, po ashtu edhe rrahjet mes njëri-tjetrit.
Për një kohë të shkurtër dyqind napolonat e Lukes shtereshin me shpejtësi, ndërsa varfëria në familjen e saj shtohej vazhdimisht. Kallajxhiu vagabond heq dorë nga Lukja dhe ikën në fshat, në anën tjetër Lukja pëson krizë mendore dhe teksa dërgohej në çmendi me automobil njerëzit përreth talleshin dhe njëkohësisht shprehnin keqardhje për jetën dhe fatin e saj.
Fati i brishtë i kësaj femre/gruaje është i përcaktuar; ai e përcjellë gjithnjë, me ç’rast as ato kërkesa të thjeshta për një pleqëri të rehatshme nuk i realizohen. Andaj, do ta përmbyllim këtë analizë me anë të këtyre fjalive, me të cilat narratori i drejtohet lexuesit konkret:
Andrat çirren si këmisha e bame me penjat e merimangës dhe mbetet vetëm lakuriqsia banale e jetës reale. Prandaj mos provoni t’i realizoni andrat; t’i leni të jenë vetëm andrime dhe kënaquni (nëse kënaqeni me andra). Përndryshe do dëshproheni, si çifti i kësaj historije të shkurtun dhe pa data të dokumentueme. (f. 125.)
Një dashuri e papërmbushur
Një tekst tjetër jo shumë i gjatë në kudër të Novelave është tregimi Pakë poezi, në të cilin mëtohet të jepen mendime mbi konceptin e dashurisë dhe poezisë lirike në përgjithësi. Madje, edhe studiuesi Sabri Hamiti konsideron që titulli do të mund të funksiononte edhe si pak dashuri.[8] Megjithatë, dashuria e shfaqur këtu është atipike. Padyshim që për të nxjerrë në pah “dehjen” dashurore, merret një rast më ekstrem, sepse një lidhje normale mes të rinjsh nuk do të nxiste aq përsiatjen mbi fenomenin e dashurisë. Kështu që, tregimi Pakë poezi përbëhet prej dy personazhesh interesante: Lilit dhe Lilushës. Qysh në dukje të parë tërhiqet vëmendja e lexuesit rreth emërtimit të tyre, me ç’rast, ndër të tjera, mund të konstatojmë që një emërtim i tillë do të thotë se këta dy të rinj janë të krijuar për njëri-tjetrin, ose janë të përafërt në ndjeshmërinë e tyre e kështu me radhë.
Përmes personazhit të Lilit manifestohen idetë sa i përket dashurisë, si koncept individual, që shkon përtej konvencave, traditës, moralit. Themi kështu, sepse Lilusha, në fakt, paraqitet si kushërira e Lilit, përkatësisht bija e tezës së tij. Andaj, duke e ditur këtë fakt, Lili prej fillimit e deri në fund është në mëdyshje, me ç’rast edhe tregimi shtrihet në masë më të madhe si monolog duke marrë tiparet e një rrëfimi meditativ-lirik.
Lilin e donin të gjithë. Kushërinjtë e çmonin, po ashtu edhe tezja e tij. Kjo gjë e dëshpëronte edhe më tej, madje në vijim po e sjellim një pjesë ku Lili fyen veten, sepse i duket tepër i pamoralshëm mendimi për t’u bërë bashkë me Lilushën, sidomos kur kujtonte reagimin që do ta kishin të afërmit:
Vështronte si në shtëpi të saj e pranojshin me gjithë zemër si kushri, e ai, n’ato çaste, kanjëherë shante veten:
– I poshtm! I poshtm! Hyn si hajn në shtëpi ku të presin si mik të sinqertë. (f. 131)
Lili është i vetëdijshëm për pamundësinë e finalizimit të kësaj dashurie/dashuriçke. Me një formim pak a shumë intelektual, ai e krahason veten me Verterin e Gëtes, duke e ditur fundin tragjik të këtij personazhi fiksional dhe të dashurës së tij, Sharlotës. Andaj, edhe frika për një fund të tillë tragjik, më shumë për Lilushën sesa për vete, është një ndër treguesit për dorëheqje.
Lili, po ashtu, ka njohuri edhe mbi poezinë si lloj letrar, madje në fund të tregimit kemi të bëjmë me disa mendime rreth kësaj çështjeje. Ai e konsideron poezinë lirike tejet të lashtë, të shfaqur edhe para Safos – e sheh si diçka të shtrenjtë në jetën e njeriut, sidomos në periudhën rinore. Në anën tjetër, Lilusha është më e cekët në këtë aspekt, andaj edhe Lili nuk e konsideron si të denjë që t’ia shpalosë idetë mbi poezinë lirike, sidomos ndaj pjesës erotike.
Dilemat e Lilit mbi shfaqjen apo fshehjen e dashurisë së tij për Lilushën janë në qendër të tekstit gjithnjë, megjithatë në fund karakteri i Lilit nuk bën thyerjen e madhe, pra nuk konkretizohen ndjenjat. Kjo do të thotë se Lili paraqitet me një karakter të matur, i cili lufton me ndjenjat e veta. Është i gatshëm që të tërhiqet përgjithnjë nga kjo dashuriçkë rinore sesa t’i vë njollë të zezë vetes dhe fisit të vet. Prandaj në fund të tregimit ai largohet nga qyteti, bashkë me të fillojnë të fashiten edhe ndjenjat dashurore.
Karakteri i Lilushës s’është shumë i paraqitur, me ç’rast edhe prania në tekst shkurtohet. Megjithatë ne mund t’i japim disa karakteristika rreth saj. Si fillim, Lilusha nga perspektiva e Lilit paraqitet si një vajzë e bukur, ndonëse për të kishte edhe më të bukura. Nga paraqitjet e pakta, shihet njëfarë naiviteti i saj në raport me dashurinë. Duket sikur ajo nuk kishte pasur simpati për dikë asnjëherë, andaj qëndrimi për një kohë të gjatë me Lilin ia zgjonte ndjenjat, megjithatë sikur Lili edhe ajo paraqet ngurrimin për konkretizimin e ndjenjave. Kështu herë tërhiqet e herë afrohet me kushëririn, në mes të frikës dhe dashurisë:
– Largohu! – i ka thënë Lilit ma se një herë kur ky i avitej ta përkëdheli dashunisht. Dhe njaj largim i saj ishte si të thoshte: pse po më ban të vuej. Kanjëherë ajo largohej me rrëmbim nga ai, por prap, dalëngadalë, pandergjegjisht i avitej. E këto ngjajshin vetëm kur ishin fare të vetëm; në praninë e të tretit ata silleshin si kushri indiferenta. Ndjenjat pasjonale që ndjejshin për shoqishojnë ishin të zjarrta, por jo aq të forta sa me thye pengesën fatale që i ndalonte të jenë plotësisht i njenitjetrit. (f. 136.)
Ky karakter, sikundër e theksuam edhe më lart, është tejsisht i kufizuar. Me largimin e Lilit nga qyteti, Lilusha mbetet vetëm, por nuk jepet asgjë rreth gjendjes së saj shpirtërore.
Mjerimi i papunësisë
Shikuar në rrafshin tematik, novela … Bukën tonë të përditshme falna sot… ka ngjashmëri me novelën Historia e njenës nga ato. Megjithatë, gjersa tek e dyta mëtohet që përmes prostitucionit të sigurohet pleqëria e rehatshme, te novela tjetër ushtrimi i kësaj pune vjen si pasojë e gjendjes së mjerueshme familjare, me theks të veçantë si pasojë e sëmundjes së fëmijës.
Novela … Bukën tonë të përditshme falna sot…, në kuadër të përmbledhjes është e dyta sa i përket kuantitetit tekstor – pra pas novelës Studenti në shtëpi. Kjo do të thotë që edhe paraqitja e personazheve dhe ndërtimi i karaktereve të tyre ka një shtrirje më të gjerë. Sidoqoftë, vlen të theksohet se edhe në këtë novelë ngjarjet dhe personazhet ndërtohen në mënyrë të përshpejtuar duke krijuar kështu një kompozicion jo të mirëfilltë. Gjithashtu, edhe narracioni zhvillohet në mënyra të ndryshme me ç’rast, ndër të tjera, komentohen ngjarjet, kalohet nëpër monologë e dialogë, koha narrative modelohet në formë të përshpejtuar e kështu me radhë. Por, mbi të gjitha, tema e trajtuar dhe ndërtimi i personazheve paraqesin veçoritë kryesore të kësaj novele.
Në suaza të prozës së Migjenit, duke përfshirë edhe skicat, nuk është atipik trajtimi i jetës dhe fatit të gruas shqiptare në relacion me gjendjen sociale dhe vështirësitë që sillte ajo. Gruaja në prozën e Migjenit ka një vend të posaçëm si trajtim, ndërkaq si prezantim ka veçoritë e saj. Kësisoj, Rexhep Qosja me të drejtë konstaton se grueja e veprës së Migjenit asht fatkeqe, asht e determinueme plotësisht nga kushtet e jetës. Tragjika e saj arrin larg, aq larg, saqë edhe bukuria që ka bahet shkak i kobit të saj.[9]
Novela në fjalë shtron problemet esenciale të një familjeje, të cilat shtyjnë në njëfarë mënyre drejt shkatërrimit të saj, sidomos në aspektin etik e ekzistencial.
I gjithë materiali tematik materializohet përmes tre personazheve kyçë që, në fakt, përbëjnë bashkësinë familjare: Kola, gruaja e tij dhe Lili i vogël.
Lajtmotivi i novelës mund të konsiderohet papunësia që bëhet shkak për gjithë rrjedhën e ngjarjeve. Madje kjo dukuri e theksuar për kohën, prek edhe kryefamiljarin, Kolën. Andaj, papunësia është thelbi i mjerimit që ndikon drejtpërdrejt në psiken e prindërve dhe vuajtjet e djaloshit, Lilit.
Karakteret më komplekse të novelës janë i Kolës dhe gruas së tij. Në kuadër të këtij teksti letrar kemi të bëjmë edhe me personazhe të tjerë që më shumë shërbejnë si mjete për ta procesuar rrafshin tematik dhe ideor të novelës: të tillë mund të konsiderohen zotëri Filipi, Lezja, mjeku e burri i huaj.
Novela nis me rrëfimin prej vetes së tretë, por nga perspektiva e Lilit të vogël, i cili shihte nënën e vet teksa lutej natën, ndërsa në anën tjetër nuk kishin gjë për të ngrënë. Një modelim i tillë qysh në fillim të novelës padyshim që ngrit dy çështje me rëndësi: e para ka të bëjë me dimensionin religjioz, ndërsa e dyta me dimensionin e varfërisë që lidhet me realitetin. Këtu, sikundër edhe në pjesë të tjera të novelës, ekspresiviteti migjenian ndaj religjionit është mjaft kritik.
Kola si kryefamiljar paraqitet në një periudhë tejet të vështirë të jetës së tij. Ai kishte punuar për pesë vjet si kamerier në kafenenë e zotëri Filipit, por nga kriza ekonomike-sociale në vend, Kola detyrohet ta lëshojë punën dhe pikërisht ky çast shenjon mjerimin në familjen e tij. Ndaj karakterit të zotëri Filipit jepen disa kritika, sepse ai Kolën vetëm e thërriste për të biseduar, por jo për t’i gjetur një zgjidhje për problemin që kishte. Megjithatë edhe vetë Kola shprehet se as zoti Filip s’ka faj. Punë s’ka. – Po kush ka faj? Askush. Nana që më lindi për të vazhduar me mendimin se Paskam qenë i tepermë në ket botë. Pra, ky karakter jep nota pesimiste ndaj botës dhe realitetit, madje nga kjo gjendje Kola shpesh udhëhiqet drejt vetëvrasjes.
Kur Kola mbetet i papunë, fillojnë të prishen raportet me gruan, me ç’rast fjalosjet mes tyre shpeshtohen. Papunësia në familjen e Kolës sillte varfëri të skajshme, ndërsa varfëria shfaqte luftë për ekzistencë. Kola mundohet vazhdimisht që të komunikojë me zotëri Filipin, me qëllim që të sigurojë një vend pune, mirëpo kur e sheh që nuk po e arrin qëllimin, shfaqet dobësia e dëshpërimi i këtij burri deri në atë masë sa qan:
Nga dera e kafes Kola u gjet në rrugë të madhe të qytetit. Diçka ja pickonte dhe ja diqte sytë: Lott. (f. 149)
Ky është Kola dhe fati i tij i mjerë. Ai përveç që qëndron në shtëpi me qira, mjerimi i shtohet kur mbetet pa punë. Andaj përmirësimi i kësaj gjendjeje arrihet vetëm duke u punësuar, kësisoj ai ikën jashtë vendit për këtë arsye, por lë të vetmuar gruan dhe Lilin. Ky veprim është shkaku kryesor për përmbysjen e tërësishme të familjes në aspektin etik.
Gruaja e Kolës fillimisht karakterizohet si një grua e devotshme ndaj religjionit. Lutet vazhdimisht, i ndjek ritet fetare. Madje, edhe në gjendjen sociale që ishte familja e saj, Lilit të vogël i mësonte urata në vend të përrallave, por këtij të fundit nga urata e gjatë në mendje i fiksohej vetëm refreni Bukën tonë të përditshme epna sot. Në këtë pjesë, ndër të tjera, mund të konstatojmë që arrihet emocioni më i madh te lexuesi, sepse gërshetohet në mënyrë ironike religjioni dhe realiteti i hidhur. Pamundësia për të ndryshuar këtë realitet përmes religjionit është një prej motiveve kryesore që gruan e Kolës e shtyjnë drejt amoralitetit. Andaj, jorastësisht Migjeni e titullon novelën në bazë të këtij refreni.
Në rrjedhën e novelës, karakteri i gruas së Kolës pëson ndryshim të ndjeshëm. Padyshim që ky ndryshim vjen si pasojë e gjendjes familjare, konkretisht nga ikja e Kolës nga shtëpia dhe sëmundja e Lilit. Ndërkaq, në këtë pjesë mund ta përmendim edhe personazhin e Lezes, që po e konsiderojmë si një mjet që shërben për ecurinë e ngjarjeve në vijim. Lezja dhe disa shoqe të tjera janë shtytëse që gruaja e Kolës ta marrë vendimin përfundimtar. Nga mosprania e burrit të saj në njërën anë dhe nga shfaqja e sëmundjes së Lilit në anën tjetër, gjendja e gruas sa vinte e vështirësohej. Andaj, për të mbijetuar ajo detyrohet që ta shesë nderin e saj. Por, këtë e bënte për hatër të birit. Kështu e këshillonte edhe Lezja:
Qeshu, folë, mos rri si qyqe. E në rasë se të pyet kush pse çon kësaj jete, ti thueji si të duesh, mundesh me i thanë edhe të vërtetën, por thueja tue buzëqeshë. Mos gabo me të shpëtue lott, se ai burr nuk kthehet ma kurr. Por qeshu, fol, ban lojna. Unë e dij, moj motër, se ty m’at çast të pëlset zemra, por çka me bamë… për hater të djalit që e ke të smundë… dhe jeta duhet jetue, te e mbramja, s’asht edhe një punë e madhe! Tjerët i bajnë këto punë për qejf, e na i bajmë për hall – i tha Lezja… (f. 158-159)
Kështu bëhet thyerja e madhe morale në suaza të familjes së Kolës, me ç’rast gruaja e tij në shtëpi pranon burrë të huaj në shkëmbim të të hollave. Pak pas kësaj ngjarjeje, Kola kthehet në çastin kur burri dilte nga shtëpia dhe nga ajo çka sheh dëshpërohet tërësisht, por nuk mund të veprojë diçka sepse është krejt i pafuqishëm për ta ndryshuar realitetin.
Nga e gjithë kjo dramë psikologjike e kësaj familjeje, si do të portretohej ndryshe fëmija i vogël, përveç si i uritur, i zbehtë, i sëmurë. Kështu është Lili, i cili përçon emocion të fortë te lexuesi. Ai nuk mund t’i shpëtojë mjerimit të shtrirë te prindërit e tij. Ky mjerim i sjell edhe sëmundjen e rëndë e cila, siç lihet të kuptohet, ia ndal jetën në gjysmë djaloshit të vogël.
Përfundim
Në këtë tekst është trajtuar proza e Migjenit, përmbledhja Novela të Qytetit të Veriut, në disa dimensione të caktuara letrare. Si makro-analizë është zgjedhur ajo e karaktereve letrare, që natyrisht se lidhet edhe me kategori të tjera për të cilat jemi përpjekur t’i japim disa karakteristika.
Teksti fillon me analizën karakterologjike mbi novelën Studenti në shtëpi që shënon novelën e parë të përmbledhjes. Kësisoj, analizat e tjera vazhdojnë me rendin e caktuar të novelave duke iu referuar botimit gjegjës. Te Studenti në shtëpi jemi ndalur më hollësisht te personazhi i Nushit dhe karakteri i tij, duke e krahasuar me atë të babait, me ç’rast dallimet janë evidente. Po ashtu, është analizuar edhe karakteri i Ages në raport me fatin e caktuar nga familja.
Sa i përket tregimit Të çelen arkapijat fokusi analitik bie mbi personazhin e Oso Bakallit, përmes të cilit jepet një tablo e ngjarjeve specifike dhe mentalitetit shqiptar në Shqipërinë e fillimit të shek. XX. Tregimi, që trajton largimin e ferexheve, shtron para lexuesit dy karaktere specifike: Oso Bakallin dhe motrën e tij Hajrien. Andaj, ndër të tjera, kemi dhënë disa karakteristika dalluese në mes këtyre dy personazheve letrarë.
Një tjetër tekst në kuadër të përmbledhjes është novela Historia e njenës nga ato, e cila trajton një temë krejt të veçantë përmes Lukes si aktanti kryesor. Ky personazh është dominues, me ç’rast gjithë ngjarja lidhet drejtpërdrejt rreth tij. Në lidhje me personazhin e Lukes jemi munduar të analizojmë edhe ekspresivitetin migjenian përmes të cilit kritikohet gjendja sociale, e cila ndikonte ndjeshëm në karakterin e individit dhe në veprimet e tij.
Përmes tregimit Pakë poezi shtrohen çështje të dashurisë atipike mes të rinjsh. Në këtë pjesë është analizuar karakteri i Lilit dhe Lilushës, si dy personazhet e vetme të tregimit, ndonëse i dyti është dukshëm më i reduktuar.
Pas këtij tregimi, në radhën e përmbledhjes vjen novela …Bukën tonë të përditshme falna sot… që për nga përmbajtja konsiderojmë që i përgjigjet më së shumti poetikës migjeniane. Aty portretohen dukuri sociale siç janë familja, religjioni, papunësia, humbja e nderit dhe sëmundja. Kjo tematikë e ngjeshur e novelës me motive të shumta mundësohet edhe përmes shtrirjes më të gjerë tekstore nëse e krahasojmë me të tjerat, me përjashtim të novelës Studenti në shtëpi. Gjatë analizës jemi munduar të shohim se si ndërtohen karakteret e Kolës dhe gruas së tij dhe, po ashtu, se çfarë ndryshimi pësojnë nga gjendja e mjerë që kishte kapluar familjen e tyre nga papunësia.
Ndërkaq, tregimin M’at anë gardhit asgja të re, për shkak të shkurtësisë dhe rrjedhimisht mosevoluimit të personazheve, nuk e kemi parë të arsyeshme ta trajtojmë në suaza të analizës karakterologjike.
Për fund, mund të theksojmë që personazhet e paraqitura në përmbledhjen Novela të Qytetit të Veriut janë të veçantë, me ç’rast karakteret e secilit modelohen në mënyrë specifike. Personazhet shndërrohen në figura. Kështu, përmes tyre manifestohet rrafshi tematik e ideor në përputhje me ekspresivitetin ironik e kritik migjenian. /Revista “Akademia”/
Literatura
Barthes, Roland, S/Z, Blackwell publishing, New York, 2002;
Elsie, Robert, Histori e letërsisë shqiptare, Dukagjini, Pejë, 2001;
Hamiti, Sabri, Letërsia moderne; Vepra 8, Faik Konica, Prishtinë, 2002;
Kapurani, Anastas, Migjeni ose parathënia e dyzuar, Onufri, Tiranë, 2010;
Micheli De, Mario, Protesta e ekspresionizmit, Palimpsest, nr. 1. Tiranë, 2017;
Migjeni, Vepra 2, Rilindja, Prishtinë, 1980;
Pipa, Arshi, Për Migjenin, Princi, Tiranë, 2006;
Qosja, Rexhep, Dialogje me shkrimtarët, Rilindja, Prishtinë, 1989;
Qosja, Rexhep, Kontinuitete, Rilindja, Prishtinë, 1972;
Raifi, Mensur, Fan S. Noli dhe Migjeni, Rilindja, Prishtinë, 1979.
[1] Mensur Raifi, Fan S. Noli dhe Migjeni, Rilindja, Prishtinë, 1979, f. 135.
[2] Studenti në shtëpi, në Migjeni, 2, Prozë, Rilindja, Prishtinë, 1980, f. 86. (Këtu e tutje, të gjitha citimet e tjera të novelës/novelave i referohen këtij botimi dhe në fund të çdo teksti të cituar do të shtohet numri i faqes përkatëse).
[3] Roland Barthes, S/Z, Blackwell publishing, New York, 2002, pg. 67. (Në këtë studim Rolan Bart bën një analizë strukturale mbi tregimin Sarrazine të Balzakut, në të cilën, ndër të tjera, jep mendime mbi karakteret si kategori e veçantë letrare).
[4] Rexhep Qosja, Kontinuitete, Rilindja, Prishtinë, 1972, f. 138.
[5] Anastas Kapurani, Migjeni ose parathënia e dyzuar, Onufri, Tiranë, 2010, f. 316.
[6] Mario De Micheli, Protesta e ekspresionizmit, revista Palimpsest, nr. 1, Tiranë, 2017, f. 182. (përktheu: Zef Paci).
[7] Sabri Hamiti, Letërsia moderne, Vepra 8, Faik Konica, Prishtinë, 2002, f. 693.
[8] Sabri Hamiti, Letërsia moderne, Vepra 8, Faik Konica, Prishtinë, 2002, f. 673.
[9] Rexhep Qosja, Dialogje me shkrimtarët, Rilindja, Prishtinë, 1979, f. 189.
