By Për të folur për vendin që zë alfabeti i Buzukut në traditën e shkrimit shqip, duhet ta shohim problemin në retrospektivë, para vitit 1555. E para, ngre problemin se a ka pasur traditë shkrimore para Buzukut, duke parë këtë vetëm në një linjë, lidhur me zbatimin dhe dhe përdorimin e alfabetit latin për gjuhën shqipe, krahasuar me aktet e ndryshme të Venedikut, “Formulën e Pagëzimit” dhe me vetë “Mesharin”, e dyta , është jehona dhe ndikimi i këtij alfabeti te bashkëkohësit dhe më vonë. (Osmani, 1995:413)
Ka një limit pak a shumë të caktuar kur mund të flitet për premisat që një popull e shkruan dhe e kultivon gjuhën dhe shkrimin e tij. Kjo për shqipen mund të lidhet me formimin e shtetit të Arbërit dhe do të vazhdojë me principatat e tjera që u krijuan më vonë.
Për këtë çështje studiuesit, si.: Jokli, Petrota, Çabej, Domi, Ajeti, Demiraj etj., kanë thënë fjalën e tyre për ekzistencën e një tradite shkrimore para Buzukut. Pra ka të ngjarë që Buzuku të jetë mbështetur në një traditë. Kjo sigurisht nuk ka qenë e pëparuar, e stabilizuar dhe e ngulitur, mund të ketë qenë e kufizuar dhe pak e njohur për disa, dhe e panjohur për të tjerë, rrjedhojë e vetë kushteve të jetës.
Lidhur me përdorimin e alfabetit latin, Çabej thekson:” me këtë shkruajtën të gjithë shkrimtarët veriakë pas tij. Kjo duket të ketë qenë qëmoti tradita e shkrimit sëpaku në Shqipërinë katolike, gjë që pajton edhe me të dhënat e Brokardit…” (Çabej,V/1977:27)
“Meshari”, është i shkruar vërtetë me alfabet latin por në gjysëm gotik, që ishte i rëndomtë në Italinë veriore. Por përdoren edhe pesë shkronja të posaçme për tingujt e shqipes që s’i ka latinishtja, për u, g, gj, th, dh, z, x. Këto pesë shkronja kanë përgjasim me alfabetin cirilik të sllavëve të jugut; ndonjëra prej tyre është bosnjake, e përdorour po me atë vlerë…” (Domi, 1959:193)
Lidhur me këtë çështje, prof. Shuteriqi thekson: “ …autori u ndikua nga botimet katolike të sllavëve bosnjakë. Libra të ndryshme me gërma cirilike dhe glagolitike, në kohëne Buzukut, kanë qenë botuar në Fiume, Shkodër dhe Malin e Zi. Mendojmë se libri i shkrimtarit tonë u shtyp në Venedik ose në ndonjë shtypshkronjë venedikase të vendosur gjetiu, sepse gërmat latine janë të tipit që përdorej në atë qytet në fillim të shek.XVI.” (Shuteriqi, 1969:43)
Por për vendin e botimit të “Mesharit” ka mendime dhe gjykime të ndryshme, si: mund të jetë botuar në Napoli, Romë etj., prof. Çabej si përmend mendime të studiuesve të ndryshëm, del në mendimet e tij: “ …mund të jetë botuar në ndonjë vend të Shqipërisë Veriore, apo në ndonjë trevë aty afër, në grupin e dytë mund të jetë shtypur në ndonjë qytet të Italisë.”(Çabej, 2008:111)
Alfabeti i “Mesharit” nuk është aq i komplikuar. Ndonëse për 36 fonemat e shqipes përdori mbi 60 shenja (disa të përsëritura, pasi një fonemë e jep me një, dy ose tre variante), përsëri ishte ekonomoik, mbasi 27 vetëm 27 shenja (22 latine+ 5 të veçanta) , pasqyronin të gjitha fonemat e shqipes, aq sa ka edhe alfabeti i sotëm. (Osmani,1995:417)
Por a ka ndjekur Buzuku të njëjtën grafikë në libër? Për këtë do të na vijë në ndihmë kritika e prof. Rizës, i cili vë në dukje:
…praktika grafiko-ortografike e Buzukut ndryshon gjithandej nga e sotmja. Në anë tjetër ajo as përsëlargu nuk është e njëtrajtshme gjatë gjithë tekstit të tij. Prandaj kalimi shkencërisht i kënaqshëm nga sistemi grafiko-ortografik buzukjan me sistemin grafiko-ortografik të sotëm ngre një numër të madh problemesh (Riza, IV-2004:407)
Por gjithsesi, vepra e Buzukut dhe autorëve të tjerë pas tij, janë një tregues që flet se është arritur deri në një farë mase për një gjuhë të përbashkët dhe gegërishtja ka marrë një formë letrare përmes një përpunimi me shkrime të përdorimit fetar. (Çabej, 1955:73)
Vlerësimi i këtij alfabeti është bërë është bërë nga studiues të ndryshëm që kanë vënë në dukje të mirat dhe të metat e tij. Sidoqoftë, përveç të tjerave , dy çështje dalin: e para, alfabeti i Buzukut ecën në vazhdën e zbatimit të alfabetit latin të shqipes që para “Mesharit”, e dyta, alfabeti i “Mesharit” u bë pikë mbështetje përpasardhësit, gur themeli për historinë e shkrimit të shqipes. (Domi, 1959:195)
Ai do të jetë pikë referimi në rrugën e gjatë të hartimit të alfabeteve të shqipes, bazë e shkrimeve të vjetra, pavarsisht se nga pasardhësit do të ketë mjaft risi. Disa nga elementet e këtij alfabeti dhe të pasardhësve që vijuan këtë sistem i rezistuan kohës, u konsoliduan dhe ndonjëri prej tyre arriti deri në Kongresin e Manastirit. (Demiraj, 1988:127).diasporashqiptare.al
Nga: Bledi Filipi dhe Marin Frani
