By Nga Francesco Marilungo
Me rastin e Panairit Ndërkombëtar të Librit të Torinos 2021, takojmë (virtualisht) Tom Kukën, alias Enkel Demi, gazetar dhe autor shqiptar me italisht të rrjedhshëm, i cili këtë vit fitoi Çmimin e Bashkimit Evropian për Letërsinë – flasin për këtë në radhën e intervistës. – dhe se në vitin 2021 ai pa romanin e tij të parë të përkthyer në italisht, sigurisht i pari i një serie të gjatë. Ndërsa bisedojmë, pas tij qëndron një pikturë që paraqet qytetin antik të fortifikuar të Elbasanit, nga i cili turqit po përpiqeshin të zbusnin revoltën e heroit kombëtar shqiptar Skënderbeut. Me pak fjalë, tashmë jemi në atmosferën e duhur. Le të fillojmë.
Ora e së Keqes është libri juaj i parë i përkthyer në italisht, por nuk është libri juaj i parë. Ai tregon historinë e një njeriu të pasionuar, të pangopur, të fuqishëm: Sali Kamati. Nga e ka origjinën kjo histori, si ju ka ardhur duke kërkuar të shkruhet?
Para se të shkruaj këtë roman, unë shkrova një roman tjetër të quajtur Gurët e vetmisë, vendosur në një rajon shqiptar që tani është pjesë e Republikës Greke; quhet Çamuria. Unë jam me origjinë nga ky rajon. Nuk dua të shpjegoj më shumë për këtë rajon, përndryshe përfundojmë në politikë, janë ngjarje komplekse. Teksa isha duke rishikuar këtë roman, takova tezen time për kafe. Unë kam këtë teze që më tregon gjithmonë histori të vjetra familjare, kushërinj, gjyshër, dhe kështu i thashë se po shkruaj këtë libër për gjyshërit tanë dhe rrënjët e familjes sonë. Ajo më tha dy gjëra: së pari, që gjyshi im këndonte kur flinte – çuditërisht – dhe më pas më tregoi një histori interesante të vjetër për një kushëririn tonë të largët që u martua me mbesën e re të gruas së tij. Në këtë pikë, meqenëse romani im ishte ende i hapur, Mendova të përfshija disa kapituj mbi këto fakte. Më vonë kuptova se kjo histori e Sali Kamatit, një emër i sajuar, kishte nevojë për hapësirën e vet. Pra, pas postimitGurët e vetmisë , me të cilët fitova Çmimin Kombëtar Shqiptar, nisa menjëherë të shkruaj me shpejtësi tregimin e ri, Ora e së Keqes , që në fakt vjen para Gurëve të Vetmisë si periudhë . Kur lexuesi shqiptar, por së shpejti besoj edhe ai italian, i ka dy librat përpara, rekomandoj gjithmonë të fillojë nga L’Ora del male., i cili kronologjikisht vjen i pari. Le të themi se është një histori e familjes, e rrënjëve, një histori dashurie, të cilën doja ta përzieja me temën e hakmarrjes përmes një kënge epike që përsëritet në libër, kënga e Çelo Mezanit, një epope polifonike që vjen nga rajoni. për të cilat kam folur. Një këngë që si adoleshente kur e dëgjova më lëvizi disi diçka brenda meje. Gjeneroi një komplot brenda meje, një komplot që nuk dija ta shprehja dhe që përmes Sali Kamatit mundi të dilte.
Fantastike. Çështja etike dhe morale është thelbësore për këtë roman. Marrëdhënia midis individit dhe komunitetit. Sali Kamati vendos të marrë një grua të dytë, një vajzë shumë të re, gjë që i gjithë komuniteti i tij nuk e miraton. Koncepti i reputacionit duket qendror për reflektimin që artikulon ky roman …
Edhe pse jetojmë në shoqëritë më moderne, shpesh jetojmë për të tjerët, mendimi i të tjerëve ka shumë rëndësi për ne. E shohim në jetën e përditshme, me rrjetet sociale, rrjetet sociale, mënyrën se si krijojmë opinione. E rëndësishme në këtë periudhë ishte edhe ajo e Sali Kamatit. Para fillimit të intervistës folëm për karakterin oriental të shqiptarëve. Edhe nga kjo mund të kuptojmë se ata nuk janë, ne nuk jemi, orientalë. Në fakt, poligamia nuk është një problem i madh në besimin mysliman. Në Shqipëri ky fenomen pothuajse nuk ekziston. Nëse shikoni librin, Kamati përpiqet të përdorë Kuranin për të arritur qëllimin e tij. Por shoqëria është parakristiane, është një shoqëri monogame. Ai e përdor librin, i duhet për të justifikuar veten. Por ai nuk sillet si musliman. Nuk shkon në xhami, pi raki, nuk ka etikë myslimane. Kështu jetojmë në atë rajon. Me zakone të tjera, që janë hakmarrja, nderi, morali etj. Saliu bën një revolucion të vogël. Shpallni hapur dashurinë e tij. Për burrat e Shqipërisë së kësaj periudhe, dy shekuj më parë, të shpallësh dashurinë është turp. Edhe tani shqiptarët cilësohen si të ashpër, shumë shpesh nuk flasin hapur për dashurinë e tyre, edhe nëse dashurohen si gjithë të tjerët. Kamati është një progresist këtu, nëse më lejoni të përdor këtë term anakronik. shumë shpesh ata nuk flasin hapur për dashurinë e tyre, edhe nëse dashurohen si gjithë të tjerët. Kamati është një progresist këtu, nëse më lejoni të përdor këtë term anakronik. shumë shpesh ata nuk flasin hapur për dashurinë e tyre, edhe nëse dashurohen si gjithë të tjerët. Kamati është një progresist këtu, nëse më lejoni të përdor këtë term anakronik.
Ndërsa i gjithë fshati që kundërshton Kamatin bie në magjinë e Orës së frikshme – do ta shohim se kush është së shpejti – në vend të tij ka një që shpëton. Mullixhiu Ilo Kriqi. I vetmi që përmbahet nga gjykimi i të tjerëve, nuk mendoni?
Ai është jashtë mentalitetit të komunitetit të tij, ai është disi një i huaj, një lule e egër. Ai mendon vetëm për jetën e tij. Shpesh flasim dhe gjykojmë për punën e të tjerëve; ndodh në Shqipëri, në Itali, në Greqi. Në këtë pjesë të Mesdheut, reputacioni është i rëndësishëm. I vetmi që nuk gjykon është i vetmi që shpëton veten. Nëse duam të gjejmë një krahasim me Biblën, mund ta gjejmë në çështjen e Sodomës, ku familja e Lotit nuk është aq e mjerë sa pjesa tjetër e qytetit. Ata janë të shpëtuar, ndërsa të tjerët janë të dënuar. E pashë kështu, edhe nëse këtu nuk po flas për krishterimin apo islamin, por për një shoqëri thjesht pagane, për ezoterizëm horizontal, për një ndëshkim magjik.
Këtu kemi ardhur te kjo shifër, e cila është edhe në titull. Ora e së keqes, Ora, zana e keqe, ndihmon Sali Kamatin dhe shkon kundër komunitetit. Cilat janë orët?
Orët në Shqipëri janë kudo, nga veriu në jug, janë pjesë e mitologjisë. Ata nuk janë si personazhet e Walt Disney. Ata janë hakmarrës, veprojnë në jetën e burrave. Shqiptarët e kishin frikën. Për shembull, ekziston besimi se kur shkon të pish ujë në një burim malor, nuk duhet ta prekësh ujin, por vetëm ta pish atë, sepse ato janë burime të Orëve dhe mund të të dënojnë. My Hour of Evil është një personazh me hije, pak i bardhë dhe pak i zi. Ka një fytyrë të dyfishtë, një vlerë të dyfishtë morale. Si të gjithë ne, që kemi tjetër fytyrë, tjetër personalitet kur jemi të zemëruar. Kështu që doja të luaja me mitologjinë shqiptare, përrallat e saj për shtrigat dhe magjistarët, të cilat nuk janë të rralla në mentalitetin tonë.
Ajo që nuk mund të vendosim deri në fund është nëse Sali Kamati, protagonist, është hero apo antihero. A është ai një personazh pozitiv apo negativ?
Unë as nuk e di se çfarë karakteri është ai. I tregova historinë e saj. Por nuk mund ta gjykoj. Edhe për mua historia e tij e dashurisë është anormale. Le ta pranojmë, ai është një burrë i pjekur i dashuruar me një vajzë. Me kodet tona aktuale mund ta quanim pedofil, por dy shekuj më parë nuk ishte kështu. Unë gjithashtu nuk e di. Më interesonte dëshira e tij për të luftuar për ndjenjat e tij. Për mua është e rëndësishme që një shqiptar si ai, plot epikë, që vret, që rrotullohet me fustanellë dhe me pushkë në krahë, ta ndjekë këtë pasion të tij deri në fund, kundër të gjithëve dhe gjithçkaje, i ndihmuar vetëm nga magjike. Atëherë të gjithë jemi si Sali Kamati, edhe unë, të gjithë jemi plot defekte, kemi hijet tona, kemi gjëra që nuk i tregojmë dot. Pra ai nuk është as pozitiv as negativ, është një njeri si ne, mëkatarë të gjorë.
Në libër këngët janë shumë të rëndësishme, janë thuajse qenie të gjalla që udhëtojnë të pavarura dhe tregojnë faktet e komunitetit. Pothuajse një epope pa trup që udhëton vetëm. Sa e rëndësishme është kultura popullore, rrëfimi gojor, në Shqipërinë e sotme?
Këngët shqiptare dhe gjithashtu këngët ballkanike – por këtu do të kufizohem vetëm për të folur për Shqipërinë – ishin një mjet komunikimi. Nëse duhet t’i dërgoni mesazh dikujt, ju duhet një këngë për t’ia sjellë atë. Këngëtarët janë figura të ndryshme, figura anonime, janë thuajse mjete komunikimi. Edhe kënga e Çelo Mezanit e cila është pjesë e librit ka qenë e tillë. Por në kalimin nga një këngëtar në tjetrin kënga korruptohet, nuk është më një këngë korrekte, përmban një gënjeshtër që cenon reputacionin e dikujt, dikush ka gabuar në transmetimin e mesazhit, është një lloj lajmi i rremë për Saliun. Kamati, vështirë për t’u ndalur. Këngët kanë funksionuar gjithmonë kështu. Jemi në një zonë ku u krijua mitologjia e lashtë; për shembull, në teatër (që ne e quajmë gjithmonë grek, por mund ta quajmë edhe ilir, etrusk etj.) kori, kënga e korit ishte gjëja më e rëndësishme. Ishte mesazhi i operës. Në këtë kuptim kënga është si një polifoni, përmban shumë zëra dhe këndohet nga shumë zëra. Nëse shikoni me kujdes, mund ta gjeni edhe në Sardenjë dhe Korsikë dhe funksionon njësoj kudo. Në kohët moderne nuk kemi më nevojë për këtë polifoni, e kultivojmë, e ruajmë traditën, por nuk dërgojmë më mesazhe përmes këngëve. Sigurisht, në dasma, burrat dhe gratë këndojnë polifoninë, por nuk ka më atë epikë. Sot kemi mjete të tjera. Por prej saj Në kohët moderne nuk kemi më nevojë për këtë polifoni, e kultivojmë, e ruajmë traditën, por nuk dërgojmë më mesazhe përmes këngëve. Sigurisht, në dasma, burrat dhe gratë këndojnë polifoninë, por nuk ka më atë epikë. Sot kemi mjete të tjera. Por prej saj Në kohët moderne nuk kemi më nevojë për këtë polifoni, e kultivojmë, e ruajmë traditën, por nuk dërgojmë më mesazhe përmes këngëve. Sigurisht, në dasma, burrat dhe gratë këndojnë polifoninë, por nuk ka më atë epikë. Sot kemi mjete të tjera. Por prej sajKënga Ora e së Keqes është shumë e rëndësishme sepse kërkon të krijojë këtë sfond të lashtë që ishte dhe është karakteristikë e këtyre maleve.
Në një intervistë për një radio italiane ju thatë se nuk bëni realisht realizëm magjik, megjithatë në roman ka elementë të fantazisë. Mund të themi se imagjinarja popullore, fshatare, fshatare është në një farë mënyre e mbushur me magji: disi magjia është realitet në ato kontekste. Ose jo?
Po, jetojmë kështu, jetojmë me këtë kulturë. Është normale për ne, p.sh., që një gjyshe të zgjohet në mëngjes dhe të thotë se ka njëzet vjet që ka folur me burrin e saj të ndjerë: “Më tha që djali im nuk po shkon mirë në këtë punë”. Merr dhe shkon direkt te djali i saj dhe i thotë me seriozitet: “Kam folur me babin dhe ai nga ana tjetër më ka thënë se e ke gabim”, e kështu me radhë. Ne jetojmë kështu. Unë nuk jam naiv, por kjo është magji e pastër. Edhe kur tregojmë përralla është magji. Nëse duam të qëndrojmë në kanunet letrare dhe duam të themi se ky është realizëm magjik, kjo është mirë nga unë. Nuk më shqetëson nëse më thonë se jam në këtë zhanër të letërsisë, sepse do të thotë të jemi bashkë me GG Markez, S. Rushdie, Juan Rulfo e të tjerët. Por më pas i pari që bëri realizmin magjik është Homeri, gjithashtu Virgjili apo Dante.Komedia është realizëm magjik nëse ju pëlqen. Unë doja të them këtë. Nuk kam shkruar duke menduar për këtë lloj letërsie në veçanti, kam shkruar një histori, si të tjerat që shkruaj, plot metafora dhe personazhe magjike. Për shkak se jam rritur kështu, nuk mund të ndryshoj tani.
Pas pjesmarrjes ne festivalin e “Fano”, tashmë jeni i ftuar në Panairin e Librit të Torinos. Sa e rëndësishme është për ju njohja letrare në Itali, sa ndiheni të lidhur me letërsinë e vendit tonë?
Për mua është pothuajse po aq e rëndësishme sa skena shqiptare. Ne që shkruajmë shqip shkruajmë me një gjuhë të vogël. Për mua është e rëndësishme të dal jashtë këtyre kufijve. Por shkuarja në Itali është e veçantë për mua, sepse është një gjuhë që e njoh dhe mund të themi se pjesë e kulturës sime është italishtja. Kur shoh librat e mi në italisht, jam më se i lumtur, i gëzuar, është një ëndërr. Nuk është e njëjta ndjenjë kur shoh që më përkthen në gjermanisht, anglisht ose frëngjisht. Sepse është e rëndësishme për mua të kem një gjuhë tjetër që kam, e cila është brenda meje; Për mua publiku italian është një turmë në shtëpi, unë luaj në shtëpi në Itali. Edhe kur shkoj në Fano apo Torino, shkoj në një vend ku kam ëndërruar të shkoj, ku kam shkuar por askush nuk më ka parë. Tani më shohin. Jam njohës i mirë i letërsisë italiane, klasike, moderne, shumica e leximeve të mia janë në italisht. Unë lexoj edhe shqip, jam gazetare televizioni dhe radioje, prandaj kam nevojë për një fjalor. Por shumicën e gjërave që nuk i gjej në shqip, apo që janë të përkthyera keq, më pas i lexoj në italisht: si Bukoëski, apo poezi. Unë i njoh mirë Camillerin, Eco, Ungaretti, Pirandellon, Calvino dhe gjithë tankun e letërsisë italiane, përfshirë bashkëkohësit e mi. Nëse vij në Itali ndihem si në shtëpinë time në këto rrethe letrare. Calvino dhe gjithë rezervuari i letërsisë italiane, përfshirë bashkëkohësit e tij. Nëse vij në Itali ndihem si në shtëpinë time në këto rrethe letrare. Calvino dhe gjithë rezervuari i letërsisë italiane, përfshirë bashkëkohësit e tij. Në këto rrethe letrare nëse vij në Itali ndihem si në shtëpinë time.
Romani juaj Flama fitoi Çmimin e Bashkimit Evropian për Letërsinë. A do të arrijë në Itali? Çfarë lloj atmosferash mund të presim? A do të jenë të ngjashëm me ato të Orës së së Keqes apo është diçka ndryshe?
Do të jetë krejtësisht ndryshe. E kam vendosur në Tiranë një shekull më parë, para Luftës së Dytë Botërore. Një Tiranë plot jetë, plot italianë, gjermanë, grekë. Është historia e një krimi që ndodh në qytet, ndërsa ky i fundit është goditur nga një fatkeqësi, një epidemi dhe për këtë arsye është i izoluar. Në këtë izolim ndodh një krim dhe një personazh i quajtur Dhima fillon të hetojë. Edhe ky roman është plot metafora dhe fantazi, por atmosfera është krejtësisht ndryshe. Është përkthyer tashmë në italisht, jemi në fazën e rishikimit dhe mendoj se do të dalë në pranverë, sërish për Besën, tashmë gjithçka është e përcaktuar. Kalendari italian për vitin 2022 do të përqendrohet në këtë roman të dytë. https://www.mangialibri.com/interviste/intervista-tom-kuka
