By Nga: Agim Xh. Dëshnica
Në një kohë, kur diktatura po rrokullisej tatëpjetë honit, disa kritizerë vogëlanë me grada shkencore, u orvatën të shkonin më larg. Në librin Historia e Shqipërisë, vëllimi II, viti 1984, tjetërsimi i historisë kaloi çdo kufi, me shtrembërime faktesh si këto: “Përfaqësuesit e rrymës reformiste të lidhur me regjimin e Sulltanit, synonin të kufizonin lëvizjen kombëtare, vetëm me disa kërkesa kulturore dhe ekonomike. Shprehëse e ideve dhe programi i kësaj rryme ishte revista Albania e Konicës”! Po kush ishin këta “përfaqësues”? Në revistën Albania, Konica mblodhi rreth vetes poetë e shkrimtarë të talentuar, si: Luigj Gurakuqi, Gjergj Fishta, Çajupi, Fan S. Noli, Asdreni e Filip Shiroka, të njohur në histori si patriotë të lirisë e pavarësisë atdheut.
Ndërsa në librin Historia e letërsisë shqiptare, gjenden këto radhë me të pavërteta, shpifje e fyerje:
“Faik Konica (1875-1942). Bir i një familjeje të vjetër bejlerësh, kryesisht publicist, ai nisi veprimtarinë letrare me botimin e revistës Albania (Bruksel 1897) dhe drejtoi për disa kohë gazetën Dielli të emigracionit shqiptar në ShBA, ku e kaloi pjesën më të madhe të jetës. Që në vitin e saj të parë, Albania u vu në shërbim të politikës austro-hungareze ndaj Shqipërisë. Politikan i paskrupull, Konica ishte i paqëndrueshëm, brutal e agresiv tërë jetën, duke sulmuar me një rast e me një tjetër shumë patriotë përparimtarë, duke u orvatur të diskreditonte qeverinë e parë të Ismail Qemalit, apo të godiste Kongresin e Lushnjës. Pas kundërrevolucionit të vitit 1924, ai u lidh me regjimin e Zogut, u përpoq të dëmtonte pabesisht Nolin me polemika e kërcënimet, apo të përçmonte veprën e Naimit. Shpesh ai paraqiti në mënyrë të tillë të errët pamjen e vendit, sa ushqeu mosbesimin në një të ardhme të përparuar e përgjithësisht në forcën popullore e përparimtare, duke mbrojtur, nga ana tjetër, që në krye të herës, tezën se vetëm paria aristokrate ishte në gjendje të udhëhiqte Shqipërinë. Këto të tëra, të veshura me një petk oksidentalizmi”!
Megjithatë kjo tymnajë, nuk mundi të mbulonte dritën e një prej yjeve të botës kulturore letrare e kulturore shqiptare, të Faik Konicës. Edhe pas vitit 1990, në librat Historia e popullit shqiptar III dhe Fjalori enciklopedik shqiptar, jeta e vepra e Konicës e rindërtuar po prej atyre duarve, paraqitet gjysmake:
“Shkrimtar, kritik letrar, publicist, eseist, njëri ndër personalitetet më në zë i kulturës e letërsisë shqiptare”!
Po ç’thotë e vërteta?
Lindja e Faik Konicës më 15 mars 1875, në një familje fisnike shqiptare në Konicë, vendbanim i hershëm shqiptar, pa asnjë dyshim ndikoi në edukimin e shtegtimin e tij atdhetar, arsimor e kulturor. Mësimet e para i mori në vendlindje, mësimet e mesme në Kolegjin e Jezuitëve në Shkodër e në Liceun Perandorak francez të Gallatës në Stamboll dhe i përfundoi në Francë. Pas tyre ndoqi studimet e larta për filozofi në Dizhon e Paris.
Atje, në disa konkurse, për hir të aftësive intelektuale, u nderua me çmime të para. Mandej la Europën e udhëtoi për në Amerikë. Më 1912, u diplomua për letërsi në Universitetin e Harvardit. Historia e vërtetë për Faik Konicën rendit një varg vlerash: atdhetar i madh, politikan, drejtues i lëvizjes patriotike dhe diplomat.
Mbi të gjitha ai njihet si veprimtar në shërbim të kombit, me kryeveprën e vet, revistën Albania, në Bruksel e Londër dhe lidhjet e pandërprera me atdhetarët e mëdhenj të Rilindjes Kombëtare, me letra dhe në kuvende. Përgjigjen më të gjetur ndaj shpifjeve për dashurinë e madhe ndaj bejlerëve turkoshakë, e jep Konica me vjershën e njohur satirike, Anadollaku në mësallë dhe thëniet filozofike të shpërndara në gazeta, revista e librat e veta. Konica aq sa qe i rreptë ndaj “festellinjëve“, që humbisnin kohën larg lëvizjes për pavarësi, po aq urtë shtronte çështjen e pavarësisë, teksa shkruante:
“Vërtet shqiptarët, sot për sot, zunë të kenë një dëshirë të pa-mbajtur për gjuhën t’onë; vërtet ata më të ftohtët zunë të kuptojnë se është nevojë t’i fryjmë gjallim kombit; vërtet dalin libra e të përkohshme, në të cilat kombi mori shije e pa të cilat nuk jeton dot pas sodit; vërtet, me një fjalë, punët ndryshuan në ca vjet e sipër, e kush nuk është i verbër s’mundet të mohojë që sot për sot shumë shqiptarëve u digjet zemra për përparimin e Atdheut. Po, me gjithë këto, nuk kemi lumtimin të shohim një bashkim të vërtete e të fortë”!
Hasan Kaleshi, një nga studiuesit seriozë të veprës së Konicës, rreth zhurmës akademike në lidhje me qëndrimin ndaj Austrisë, shkruan:
“Edhe sikur kjo pasqyrë e (Konicës), të na dilte me disa njolla, madje edhe krejt negative ashtu sikurse duan ta paraqitin dogmatikët e Shqipërisë dhe mjerisht, nën ndikimin e tyre, edhe disa në Kosovë, prapë se prapë nuk do të kishte të drejtë askush që ta hjekim Konicën nga lëvizja jonë kombëtare, nga historia e jonë e kulturës dhe e letërsisë. Sepse, duke e hjekur nga këto, ne s’bëjmë gjë tjetër veçse varfërojmë kulturën tonë edhe jo aq të pasur dhe si pasojë varfërojmë edhe vetveten”!
Gjithashtu, edhe dijetari i njohur Namik Resuli, duke mbrojtur Konicën shpjegon, se:
“Austria i ka mbrojtur gjithmonë shqiptarët, ndryshe sllavët dhe grekët do ta merrnin zvarrë Shqipërinë”!
Në një prej librave të publicistit nga Kosova, Bejtullah Destanit, botohet një shkrim i vitit 1912, i poetit të shquar francez, Guillaume Apollinaire, i njohur me Konicën më 1903, në Londër. Ndër të tjera, ai shkruan:
“Një nga njerëzit që kam takuar e kujtoj me nderim të veçantë, Faik Bej Konica, është një nga më të pazakontët”!
Apollinaire, na bën të ditur se gjatë studimeve në Francë, Konicën e mundonte malli për atdheun e vet, Shqipërinë. I kthyer në Turqi, ai kishte marrë pjesë në një lëvizje të fshehtë kundër Sulltanit. U dënua në mungesë, dy herë me vdekje. Më tej poeti francez tregon një ndodhi rreth Konicës e revistës Albania në Bruksel:
“Një ditë ai tërhoqi vëmendjen e një polici. Ai e pyeti:- ‘Nga ç‘vend jeni’? –‘Jam nga Albania’ –‘Ku banoni’? – ‘Në rrugën ‘Albania’. –‘Me ç’punë merreni’? –‘Punoj në Albania’ – ‘Mos doni të talleni me mua’? – u përgjigj polici, e kështu patrioti shqiptar e kaloi natën në një nga stacionet e policisë”!
Faik Konica më 14 prill 1912 merr pjesë në themelimin e Federatës Pan-shqiptare “Vatra” në Boston dhe zgjidhet sekretar i përgjithshëm i saj. Më 1913, Fan Noli e Faik Konica, përfaqësuan Federatën “Vatra” në Konferencën e Ambasadorëve në Londër. Po në atë vit Konica zgjidhet kryetar në Kongresin e shqiptarëve mbledhur në Trieste, për mbrojtjen e tërësisë tokësore të atdheut. Gjatë Luftës së Parë Botërore dhe më pas, ai kreu shërbime diplomatike për Shqipërinë, në Austri, Zvicër, Itali etj. Më 1921, i kthyer në Boston, zgjidhet kryetar i Federatës “Vatra”. Me anën e gazetave “Dielli” dhe “Shqiptari i Amerikës”, përkrahu zhvillimet demokratike në Shqipëri.
Në gazetën “Dielli” 22 janar 1922, Faik Konica shkruan:
“Fan Noli do t’i bënte shërbimin më të madh Shqipërisë, sikur të ish i zoti të klliste pakë frymë rregulle, drejtësie dhe bindjeje në mes t’asaj turme të dehur, e cila vë në rrezik një popull të pafajshëm, të shënuar nga dora e fatit për një vdekje t’afërme dhe të turpshme”!
Ndërsa, Noli, i ngritur në mbrojtje të Konicës në Parlamentin e vitit 1923, u shpreh:
“Faiku është krylëronjësi i gjuhës sonë, është zbulonjësi i flamurit tonë të harruar, është kryekalëronjësi i lirisë dhe independencës kombëtare, dhe ne të gjithë s’jemi veç dishepujt e tij. Historia e paanshme s’munt ta mohojë këtë gjë, as s’munt të mohojë që i ka falur çështjes tërë rininë e tërë mendjen këtu e njëzetë e shtatë vjet me radhë pa reshtur”!
Faik Konica gjatë qeverive të viteve 1920-’40 vijoi t’i shërbente Shqipërisë, me detyrën e konsullit, pastaj të ministrit fuqiplotë në Uashington deri në fund të jetës, më 15 dhjetor 1942. Letrat në fillim të Luftës së Dytë Botërore me Mbretin Zog, ministrat apo sekretarët e tij në Londër, me Fan Nolin në Boston dhe Departamentin e Shtetit në Uashington, dëshmojnë për shqetësimin e tij të madh për fatin e atdheut të pushtuar.
Veprimtaria kulturore e letrare
Profesorët e akademikë të moshuar, pa kulturë, të varfër me dokumente, meqë nuk janë marr me Konicën, shkruajnë me hamendje, se ai krijoi pak ose disa shkrime i la të papërfunduar. Përkundrazi, gjithë ajo veprimtari e gjerë në Shqipëri, Europë e Amerikë, ligjëratat, shkrimet pa mbarim në gazeta e revista, qindra letra e dokumente që zbulohen në arkivat e bibliotekat e qyteteve, ku ai jetoi e punoi, si Parisi, Brukseli, Bostoni e Uashingtoni, dëshmojnë krejt ndryshe. Kështu, në vend të profesorëve, në shtypin shqiptar shkrimtarë e hulumtues të rinj, herë pas here njoftojnë lexuesin e gjerë, për gjetje shkrimesh, letrash e librash të Konicës.
Faik Konica përmendet në historinë e vërtetë të kulturës sonë kombëtare, si krijues i prozës moderne, shkrimtar i talentuar e poet me ndjesi të veçanta, eseist i rrallë, themelues i kritikës letrare shqiptare, publicist, përkthyes, mjeshtër i gjuhës shqipe dhe studiues i gjuhëve të tjera. Në rrethet intelektuale të Parisit, ai njihej si një nga shqiptarët më të kulturuar, i papërmbajtshëm në polemikë, kur bëhej fjalë për mbrojtjen e dinjitetit të kombit shqiptar, i gatshëm t’u përgjigjej në çdo gjuhë, atyre që fyenin atdheun, ashtu siç dinte ai vetë.
Faiku i Albania-s historike
Ai fliste e shkruante lirshëm shqip, greqisht, italisht, frëngjisht, gjermanisht, anglisht dhe turqisht. Namik Resuli, shkruan:
“Proza e Faikut është shumë e këndshme, shumë e limuar e njëkohësisht shumë e thjeshtë e fort e rrjedhshme. Ajo zbret në zëmër të lëçitësit mu si nektari i perëndivet, që deh dhe ngreh shpirtin në një botë tjetër, në një botë bukurishë të pasosura. Artikujt e Albanias e të Diellit, shtyllat e Dr. Gjëlpërës e përkthimet si ato të përrallave arabe, përbëjnë në vetvete më se një vepër të plotë e të kryer. Ato do të mbesin për shqiptarët si ca nga faqet më të bukura e më të hijshme të prozës, si një model i gjallë i shqipes, jo vetëm nga pikëpamja estetike po edhe nga pikëpamja e punimit të gjuhës”.
Por, në kohën kur sistemi komunist u shemb, profesorët pasi shtrembëruan me ngulm jetën e veprën e Nolit, u sulën të botonin për interesa vetjake veprat e Konicës, meqë sipas tyre tani nuk qenkëshin më të tilla, as “reaksionare”, as “formaliste”, por “madhore”! Dhe, shi për shkak të paaftësisë e ngutjes, një prej tyre (prof. N.) qarkulloi me bujë një dokument pa vlerë, “Testamentin” e shkruar, kinse nga Konica, me lutjen për prehjen e trupit të vet në atdhe. Nik Kreshpani në gazetën Dielli, 20 tetor 1965, hedh dritë mbi këtë çështje të shtruar nga Noli në një takim me disa të dërguar nga Tirana rreth vitit 1945:
“Ata u përgjigjën: ‘Shumë mirë; munt ta varrosim Konicën në Shqipëri, po më parë duhet ta sjellim përpara gjyqit të popullit’. Noli i ndezur u tha: ’Po dëgjojmë dita ditës, se jeni dyke gjykuar kundërshtarët tuaj të gjallë, po kurrë nuk na kishte shkuar mendja, se jeni aqë trima, sa të hidhni në gjyq edhe të vdekurit”!
Pra, edhe “letrat” për këtë çështje, të dërguara gjoja “me konsiderata” diktatorit, madje të botuara për habi më 1996, nga këta soj profesorësh, janë të pabesueshme e pa kurëfarë vlere.
Dijetarët e mirëfilltë të historisë, bashkohen në një mendim: Faik Konica, ky gjeni i shqiptarizmit, është ndërlidhësi më i fuqishëm i Rilindjes Shqiptare me zhvillimet e mëdha historike dhe ngadhënjimin e Pavarësisë Kombëtare, mjeshtër i madh i gjuhës shqipe dhe personalitet i kulturës e i letërsisë.
Vetëm pas triumfit në 1992, të demokratëve në Shqipëri, Faik Konica u nderua prej tyre me titullin e lartë, Nderi i Kombit, dhe sipas një dëshirë të hershme, shprehur Nolit, tashmë ai prehet në tokën amtare të cilën e deshi aq fort, në kodrat e Tiranës pranë Sami, Abdyl e Naim Frashërit. /Memorie.al/
