By Nga Edona Jahiu
Shpesh i dëgjojmë njerëzit duke thënë: “e marr vesh gjuhën, po s’di me folë” ose “di disa fjalë, por s’e kuptoj”. Pikërisht kjo tregon se gjuha dhe të folurit, megjithëse të lidhura ngushtë në tërësi, në kënde të caktuara mund të pikëvështrohen si entitete të ndara, duke u bërë objekte të veçanta studimi, porse me nevojë ndërthurjeje në elementet bazë. Dallimi mes njohjes së gjuhës dhe manifestimit të saj është si në mes të “të dish” dhe “të bësh”
Vëmendja e studimeve moderne linguistike të cilat morën hov kryesisht në shekullin XX, është përqendruar në dallimin mes “esencës” së gjuhës si sistem i veçuar e abstrakt, çka ngërthen ajo në thelbin e saj në njërën anë, dhe manifestimit konkret të saj në një situatë, nën ndikim të pashmangshëm socio-kognitiv në anën tjetër. Punë u është kushtuar problemeve me karakter praktik e teorik, duke i marrë në konsideratë elementet e formësimit semantiko-gramatikor të fjalive, por edhe faktorët që vënë në pah tendencën e individëve për ta treguar forcën e tyre mbi gjuhën, duke i zëvendësuar, riformësuar e “deformuar” trajtat gjuhësore, edhe pse jo rrallë ka ndodhur e kundërta, kur gjuha ka treguar fuqinë e saj mbi njerëzit, duke ua imponuar atyre në mënyrë indirekte ca rregulla e konstrukte të gatshme: p.sh. kur një thënie ngulitet në mendjet e njerëzve dhe shërben si model i caktuar sjelljeje, e që e dikton diskursin e një shoqërie të tërë.
“E marr vesh gjuhën, po s’di me folë”
Shpesh i dëgjojmë njerëzit duke thënë: “e marr vesh gjuhën, po s’di me folë” ose “di disa fjalë, por s’e kuptoj”. Pikërisht kjo tregon se gjuha dhe të folurit, megjithëse të lidhura ngushtë në tërësi, në kënde të caktuara mund të pikëvështrohen si entitete të ndara, duke u bërë objekte të veçanta studimi, porse me nevojë ndërthurjeje në elementet bazë. Dallimi te kjo dikotomi i ka dhënë frymë qasjes më të thellë e “të prekshme” të gjuhës, e cila mund të studiohej në një situatë ligjërimore konkrete, ku transmetohet përmbajtja me anë të nyjëtimit tingullor i cili është direkt i vëzhgueshëm, sepse realizohet fizikisht. Dallimi mes njohjes së gjuhës dhe manifestimit të saj është si në mes të “të dish” dhe “të bësh”.
Folësi kufizohet nga potenciali shprehës i brendisë së gjuhës të cilën e njeh dhe e flet, qoftë në realizimin e njësive të kuptimshme, apo forcën shprehëse të tyre. Në kuadrin e gjuhësisë strukturaliste, Saussaure ka dalluar edhe gjuhën (langue) nga të folurit (parole), i cili thotë se në të folur s’ka asgjë kolektive; manifestimet e tij janë individuale dhe të çastit. Sipas pikëpamjes së tij, ligjërimi është heterogjen, ndërsa gjuha si një sistem shenjash ka natyrë homogjene, për ç’arsye ka epërsi më të madhe në studime. Ai e krahason gjuhën me një magazinë ku ruhen mjete dhe rregulla të përdorimit, të cilat “merren” nga njerëzit për t’u kumtuar diçka të tjerëve, ndërsa nënsistemet e gjuhës përfytyrohen si radhë rrafshesh hierarikike me njësi të veta, e që ndryshojnë cilësisht nga njësitë bazë të rrafsheve të tjera nga më e vogla te më e ndërlikuara: fonema, morfema, fjala, sintagma dhe fjalia.
Megjithëse lidhja mes fjalës e kuptimit është e pamotivueshme, vendimi për zgjedhjen e fjalëve është volitiv në diskurs, sipas dëshirës së folësit, edhe pse ndonjëherë i varur nga rrethanat e konventat. Kjo përpjekje për t’i ndarë e bashkuar pjesët e kësaj dikotomie (gjuhë-të folur) është nyja kryesore që ka nxitur numër të madh përkufizimesh e zgjerim të sferës së studimit gjuhësor. Ajo gjithashtu ka shërbyer si burim për thellim përpjekjesh për t’i evidentuar mekanizmat e thurjes së gjuhësisë dhe ligjërimit në proceset mentale dhe realizuese në kontekst konkret.
Gjenerativizmi i Noam Chomskyt
Ndihmë dhe kontribut të veçantë, krahas rrymave bihejvioriste, konstruktiviste, kognitiviste e strukturaliste, sjellin prurjet revolucionare nga gjeniu i gjuhësisë, Noam Chomsky, i cili kah mesi i shekullit XX solli një drejtim të ri teorik, duke pohuar se qeniet njerëzore e kanë të lindur modulin gjuhë, pra kanë një intuitë gjuhësore të programuar gjenetikisht dhe e përftojnë natyrshëm gjuhën. Gjenerativizmi i Chomskyt mund të shihet si një prurje e re konceptore, alternativë e re në mendimin gjuhësor, një revolucion në gjuhësi, sepse dëshmoi se me një numër të kufizuar rregullash, gjenerohen fjali të pakufishme. Mekanizmin e gjuhës të lindur te fëmijët, ai e quan LAD (Language Acquisition Device) – predispozitë psiko-biologjike që ua mundëson fëmijëve ta nxënë gjuhën, si një aftësi dhe zotësi të lindur. Sipas tij, ne e mësojmë sintaksën në fëmijërinë e hershme dhe zakonisht arrijmë të identifikojmë kur diçka është gabim, megjithëse ne mund të mos jemi të aftë t’i shpjegojmë rregullat. Ai u kundërvihet tezave të bihejvioristëve, sipas të cilëve, gjuha përftohet sipas modelit stimul – reagim – përforcim, duke e shpjeguar me konceptin e varfërisë së stimulit. Pra, sipas tij, gjuha nuk është thjesht një varg shprehish që mësohen me kohë përmes imitimit, por një pjesë e gjuhës është e lindur. Ai e përkufizon gjuhën edhe si “pasqyrë të mendjes”. Edhe qëndrimet e bihejvioristëve, konstruktivistëve, kognitivistëve, japin kontribut të frytshëm, megjithëse nuk u kanë shpëtuar diskutimeve dhe kritikave.
Në lidhje me universalitetin e instinktit gjuhësor, normalisht, te fëmijët me aftësi normale gjuhësore, studiuesi Steven Pinker sjell argumentin, thelbësor, vendimtar. Sipas tij, fëmijët nuk e nxënë gjuhën sepse e kanë të mësuar, ose pse janë të mençur, jo sepse u duhet që në lindje, por sepse është e pashmangshme, e ndiejnë nevojën “për të lëshuar zëra”, për nevoja komunikuese. Kjo do të thotë se meritat për nxënien e gjuhës i kanë vetë fëmijët, duke arritur t’i nxënë edhe gjërat të cilat nuk ua mësojmë me vetëdije. Pinkeri shton se për gjuhën nuk mund të thuhet se është një shpikje kulturore, që e nxëmë ashtu siç e mësojmë se si funksionojnë institucionet, por është një pjesë e veçantë në përbërjen biologjike të trurit tonë. Ai e preferon termin “instinkt”, meqë gjuha në thelb, nuk është njohuri kulturore, por është produkt i instinktit njerëzor. Konceptimi i gjuhës si një lloj instinkti është vërejtur së pari në vitin 1871 nga Charles Darvini. Sipas tij, fëmijët nuk kanë instinkt për të gatuar ose për të punuar, apo për të shkruar, por për t’u shprehur gjuhësisht po. Megjithatë, ajo nuk është krejtësisht instinktive, meqë gjuha duhet të mësohet në bashkëveprim me mjedisin gjuhësor, por njeriu ka një tendencë instinktive për të folur. Ne nuk i mësojmë fëmijët të ulen, të qëndrojnë në këmbë, të ecin, por ata i bëjnë këto veprime pak a shumë instinktivisht.
Përvijimi i këtyre koncepteve dhe temat e rrahura në gjenerativizëm i kapërcejnë kufijtë tradicionalë dhe e “zgjerojnë korpusin” e studiuesve.
Kompetenca dhe performanca
Noam Chomsky më 1965 ka kontrastuar dallimin gjuhë – të folur duke propozuar që kjo ndarje fundamentale mes konkretes dhe abstraktes të bëhet mes “kompetencës” – dija e folësit/dëgjuesit për gjuhën, dhe “performancës” – përdorimi konkret i saj – një ndasi mes “inputit” dhe “outputit” gjuhësor.
Kompetenca pra, përfshin gjithçka që folësi/ja duhet të dijë: modelet funksionale që e mundësojnë prodhimin aktual dhe interpretimin e kuptimeve qoftë përmes analogjisë, përvojës etj. Ajo është më kategorike, më statike, nuk fton shumë opsione variabile, për dallim nga performanca, që kërkon qasje shumëdisiplinare për t’u zbërthyer e analizuar.
Një qëndrim i Chomskyt që ka hasur kundërshti është pohimi se “gjuhësia teorike primarisht merret me një folës dhe dëgjues ‘ideal’ në një komunitet folës krejt homogjen, e të cilët e dinë gjuhën në mënyrë të përsosur, e nuk afektohen nga kushtet irelevante gramatikore si: limitet në memorie, ndërrimet e vëmendjes, të interesave, që mund t’i pengojnë ta aplikojnë këtë dije në zhvillim të performancës”. Pra, Chomsky është përpjekur ta izolojë gjuhën nga rrethimi social, sepse ka propozuar të injorohet komplet funksioni komunikues i saj, në mënyrë që të vihet në pah aspekti gjenerativ i gjuhës, ku me një tërësi të kufizuar rregullash, formohet numër i pakufishëm fjalish.
Kritikë ndaj këtij qëndrimi ka dhënë gjuhëtari Michael Halliday, duke thënë se “nuk mund ta kuptojmë natyrën e gjuhës nëse u përgjigjemi vetëm pyetjeve të bëra nga gjuhëtarët”. Sipas tij, kjo teori dhe nxënia e kompetencës i pozicionon “objektet ideale” në abstraksion nga faktorët sociokulturorë. Madje, edhe korpusi i gjuhës qoftë nga vetë autori apo me incizime vjen nga realizimi i performancës gjuhësore në kontekst, e cila është burimi më i pasur për evidencim empirik.
Natyrisht se lidhja e tyre është e ngushtë dhe e kushtëzuar nga njëra-tjetra, sepse pa e pasur të ngulitur në kokë një set ndërtimesh: lidhjen formë – kuptim, rregullat gramatikore se si ndërtohen e lidhen fjalitë – si substanca materiale, nuk mund të ketë realizim fizik të kuptimshëm të gjuhës. Për më tepër, kompetenca jo gjithmonë e reflekton performancën dhe anasjelltas.
Kontributi i studimeve për gjuhën dhe të folurit
Meqë në strukturalizëm fjalia quhet thjesht si njësi e ligjërimit, tregon se dallimi dhe bashkëlidhja në shkallën e përputhjes së kësaj dikotomie s’është bërë gjithaq e qartë, d.m.th. ka luhatje terminologjike dhe gërshetim nga njëra te tjetra.
Përjashtimi i performancës, heterogjenitetit, përndarjes së formave e alternimeve të tjera, të cilat në shumë raste janë të rregullta e sistematike, sepse udhëhiqen nga një mori konventash e pozicionime konsistente, përbën një anomali të propozimit të Chomskyt që t’i jepet përparësi e pakontestueshme kompetencës. Kjo ndikoi që gjuhëtarët të përkushtohen më shumë në analizën jashtë funksionit kumtues e social të gjuhës deri në pjesën e dytë të shekulli XX, kur edhe filluan punimet e dorës së parë në analiza tekstore, të diskursit e rrethanave ligjërimore nga John Austini, Van Dijku, William Labovi etj. Kjo pasuri e literaturës dhe e analizës në këndvështrim brendalinguistik, me kritere formale-gramatikore është fryt i operacioneve brenda njësish të (pa)kuptimshme nga fonema e deri te fjalia dhe ka ndikuar të ndërtohet një skemë me karakter të mirëfilltë shkencor, por është lënë anash rrafshi socio-kognitiv i gjuhës, i cili u aktivizua pas lindjes së sociolinguistikës, pragmatikës, analizës tekstore e të tjera.
