By Nga: Ledia Dushi
Kur përmbi ne bie vdekja e një të afërmi, na krijohet ndjesia e një asgjësimi të botës e të realitetit dhe sa më e fortë të jetë lidhja me njeriun e vdekur, aq më i madh dëshpërimi. Dhimbja që rrjedh nga shkatërrimi i marrëdhënies me të vdekurin është një dhimbje e lashtë, por sot trajtat që marrin shoqëritë bashkëkohore duket se po ia tregojnë individit rrugën e njëfarë sipërmarrjeje personale të kësaj drame, duke e shkulur në njëfarë mënyre vdekjen nga dimensioni i saj kolektiv, për faktin se vetë ky dimension kolektiv po mungon gjithnjë e më shumë. Shoqëritë e sotme duket se karakterizohen nga një lloj “çmësimi” ose “harrimi” apo “përjashtimi” të konceptit të vdekjes si një fakt social, megjithatë vdekja përfaqëson ngjarjen të cilën të gjitha shoqëritë janë të thirrura për ta organizuar. Termi “me organizue” përfshin edhe idenë se vdekjes nuk i atribuohet vetëm karakteri i një ngjarjeje të natyrshme, por edhe me tepër, që njerëzit kanë ndërtuar qysh në krye të herës një marrëdhënie kulturore me vdekjen. Antropologjia na vjen në ndihmë për të kuptuar se si në historinë e njerëzimit çdo bashkësi është përpjekur t’ia nënshtrojë vdekjen natyrës si për t’i dhënë një kuptim, e përmjet procesit të atribuimit të një domethënieje të vdekjes, njerëzit i kanë dhënë kuptim vetë jetës.
E njëmend, të gjitha kulturat kanë prodhuar besime e rite sa i përket fatit të mëtejshëm të të vdekurve, duke u dhënë kështu trajtë dimensioneve “të tjera”, vende në të cilat vijon një jetë e përtejtokshme, kanë krijuar rituale për të shoqëruar të vdekurin në udhëtimin e tij, si një mënyrë për të mposhtur frikën. Në të njëjtën kohë, si për të riqepur cohën që mban të lidhur bashkësinë, për të forcuar lidhjet, për të riorganizuar dinamikat e brendshme të bashkësisë që ka pësuar humbjen, u kanë dhënë jetë mënyrave të ndryshme të trajtimit të të vdekurit. Rreth qytetit të Shkodrës, aty ku para 20 vjetësh vendi konsiderohej si fundi i qytetit, sot banojnë dukagjinasit, që tashmë mund të quhen edhe shkodranë. Për të rinjtë kjo gjë konsiderohet si diçka normale, ndërsa të vjetrit, që pjesën më të madhe të kësaj jete e kanë kaluar mbas malesh, mbetet disi e huaj kjo fjalë. Çdo mëngjes ata pinë kafen e tyre në oborret ku janë munduar të improvizojnë diçka nga vendi i tyre, me një vresht të vogël, ndonjë arrë, madje disa prej tyre mbjellin edhe 10 apo 20 bimë misri.
Pikërisht në këtë mjedis gjallojnë edhe shumë prej traditave dhe zakoneve të tyre. Ata flasin e përshëndeten, kremtojnë festat e tyre me miq, mbajnë të gjallë këngën. E kur vjen vdekja ndër ta, gjë për të cilën janë të përgatitur në strukturë, dëshpërohen, përzihen, vajtojnë e bëjnë gjamë.
Kështu, gjama jeton dhe duket se bashkë me ta edhe ajo po largohet, siç janë larguar dhe po largohen shumë gjëra nga bota e re që ata kanë zgjedhur të jetojnë. Gjamat sot ngjajnë më së shumti me shfaqje, sesa mirëfilli me një pjesë të jetës. Burrat që bëjnë gjamë sot, thuajse të gjithë kanë bërë gjamë edhe para se regjimi i kaluar ta prajte atë, e një pjesë e madhe e tyre e kanë trashëguar nga baballarët apo gjyshërit e tyre.
E sjellë nga malet, ku sot jetojnë jo aq shumë njerëz, gjama është ende një traditë që praktikohet, por dhe një proces që duket se do ta përfundojë ciklin historik të praktikimit për t’u vendosur në muzeun e gjërave të çmueshme të kombit tonë. Thuajse të gjithë burrat e vjetër përcillen me gjamë dhe në secilin rast janë qindra vetë që e shohin këtë si një shfaqje, por thuajse asnjë i ri nuk merr me pjesë në grupin e gjamatarëve. Ata duket sikur përshëndesin njëri-tjetrin dhe të gjithë ata që, siç shprehen vetë, “janë në jetën e vërtetë”.
Ky rit është në vetvete më shumë se respekt.
Nga intervistat e zhvilluara me burra në moshë, pjesëmarrës në gjame, del se, sipas tyre, riti i gjamës zhvillohet thuajse njëlloj me mënyrën se si është zhvilluar me përpara. Pavarësisht se kur flasin për thellësinë në kohë të origjinës së saj, të intervistuar të ndryshëm e vendosin atë “qysh në kohën që Zoti fali të parët tanë” e deri tek ata që mendojnë se gjama ka filluar kur Lekë Dukagjini me të tijtë e përdori për të parën herë në “dekën e Gjergj Kastriotit”.
Po përmend disa nga pjesët e gjamës që mbahen mend nga personat e intervistuar, sipas fjalëve të gjyshërve të atyre e që sot janë mbi 80 vjeç.
I. Në gjamë kanë marrë pjesë të gjithë ata burra që e kanë pasur të ditur ritin e saj. Të dish ritin, do të thotë “me pasë za, me i mësu të gjitha lëvizjet dhe me ba çka thotë drejtuesi”. Nëse e njihte ritin dhe mund të ishte pjesë e tij, në fillim vendosej Bajraktari, përndryshe të gjithë ishin njëlloj (me fillim kuptohet në qendër të grupit, si vendi më i përshtatshëm për ta drejtuar atë).
Të gjithë hiqnin kësulat dhe shallet (d.m.th. qeleshen dhe facoletën që mbështillnin kokën).
II. Të marrësh pjesë në gjamë e mos ta dish, ta njohësh atë, ishte turp i madh dhe fyerje për të vdekurin.
