By Boston-Mynih-Tiranë/Mendime për gjuhën, shqipen dhe librin e ri Psikolinguistika. Gjuhëtarja albanologe Enkeleida Kapia mendon që ka ardhur koha që gjuhën ta njohim dhe si dukuri psikike e biologjike, jo vetëm sociale.
Nga Blerina Ruka
Enkeleida Kapia njihet mes albanologëve për qëndrimet e saj të ndryshme në gjuhësi. Ajo ka qenë ndër figurat kryesore që në reformat e arsimit shqiptar është shprehur kundër rëndesës teorike në lëndën e gjuhës, duke sugjeruar që gjuha duhet të mësohet përmes teksteve të llojeve të ndryshme letrare dhe joletrare, dhe jo thjesht duke i servirur nxënësit material teorik që ta mësojë përmendësh dhe në vetvete.
Ka punuar thuajse e vetme, me disa nga studentët e saj, për hartimin dhe standardizimin e testeve matëse për gjuhën shqipe, në mënyrë që edhe ne, ashtu sikurse e gjithë bota, të kemi teste që dallojnë vonesat gjuhësore te fëmijët e vegjël, për rehabilitim të hershëm.
Idetë e saj të fundit, që gjuha është sa dukuri shoqërore, aq edhe dukuri psikike dhe biologjike, ide jo pak kontroverse për gjuhësinë shqiptare, i ka përmbledhur në një libër të ri, të titulluar Psikolinguistika. Në tërësinë e vet, libri trajton sjelljet gjuhësore në marrëdhënie me proceset konjitive, psikike, biologjike dhe neurobiologjike, si dhe implikimet klinike dhe pedagogjike që ka kjo marrëdhënie e ndërsjellë mes tyre.
Enkeleida ka një jetë të tërë që merret vetëm me gjuhën. E arsimuar për Gjuhësi në Universitetin e Wisconsin-it, ajo i ka shkuar gjuhësisë deri në fund, duke përfunduar studimet Master dhe Doktoraturë në Gjuhësi të Zbatuar në Universitetin e Bostonit, ndjekur nga një postdoktoraturë 2-vjeçare në Universitetin e Hamburgut. Sot ajo punon midis dy qyteteve si kërkuese shkencore për çështjet e shqipes, në ASA në Tiranë dhe në Universitetin Ludwig Maximilian në Mynih.
Albanian Montreal Press bëri një bisedë të gjatë me të për Psikolinguistikën dhe idetë themelore të këtij libri, si edhe për gjuhën e albanologjinë në përgjithësi. Këtu do të paraqesim një variant të redaktuar dhe të thukët të bisedës sonë.
Çfarë të shtyu ta shkruash këtë libër?
Ky libër erdhi si pasojë e mungesës së njohjes së kësaj fushe në Shqipëri. Fillimisht, vura re që pothuajse shumë pak universitete e kishin si degë dhe në shumicën e rasteve ishte lëndë me zgjedhje, ndërkohë që nëpër botë kjo lëndë është një nga lëndët e kurrikulës së detyruar për të degën e mësuesisë (për gjuhën) dhe për degët e çrregullimeve gjuhësore që shpesh në Evropë dalin si Logopedi e në kontinentin e Amerikës së Veriut si Terapi Gjuhe (patjetër pastaj për gjuhësinë). Përveç kësaj, në nivelin e kërkimit shkencor, kjo fushë është ende e papranishme në albanologji dhe ato pak përpjekje që janë bërë prej disa studiuesve kanë qenë tepër të rastësishme dhe ndonjëherë, edhe përpjekje me interpretim të gabuar të fushës. Për shembull, më kujtohet kur për herë parë pas kthimit nga Amerika, dëgjova një kumtesë në një konferencë në Shqipëri ku psikolinguistika përkufizohej si “gjuha e psikologjisë së personazheve të një vepre”.
Po çfarë është në të vërtetë psikolinguistika? Me çfarë merret? Si përkufizohet?
Psikolinguistika nga vetë emri i fushës është shkencë ndërdisiplinore që trajton proceset psikike, konjitive, biologjike të gjuhës dhe realizimit të saj. Pra, si realizohet prodhimi i një fjalie ose kuptimi i një fjalie? A është proces psikik? Çfarë hapash e përbëjnë këtë proces që e bën të mundur prodhimin dhe kuptimin e gjuhës? Cilat pjesë të trurit janë të përfshira në këtë proces? Çfarë ndodh në trurin e individëve me zhvillim normal? Po me fëmijët? A lidhet mësimi i gjuhës amtare ose i gjuhës së huaj me maturimin e trurit? Po individët me zhvillim të kufizuar, a kanë ndryshime fiziologjike që sjellin realizime të ndryshme të prodhimit dhe të kuptimit të gjuhës? Pra, fushë që tingëllon shumë teorike e filozofike, por që ka pasur zbatime të gjera në arsim dhe në mjekësi. Për shembull, duke ditur se cilat janë hapat e mësimit të gjuhës nga qenia njerëzore, ne arrijmë të hartojmë edhe kurrikula në përputhje me gjetjet e shkencës në këtë fushë. Mendimi që kurrikulat e gjuhës duhet të jenë më pak të ngarkuara teorikisht vjen pikërisht nga studime të psikolinguistikës të cilat tregojnë që fëmija e përvetëson rregullsinë e sistemit gramatikor të gjuhës së tij para se të shkojë shkollë dhe nuk është e nevojshme që në shkollë t’i mësojë prapë nga e para, duke u lënë hapësirë kurrikulave që të përqendrohen tek pasurimi i eksperiencave gjuhësore.
Po pse nuk ka ekzistuar deri më tani kjo degë në Shqipëri? Çfarë e ka bërë të pamundur praninë e saj?
Nga hulumtimet për këtë libër kemi arritur në përfundimin se kanë qenë disa arsye objektive dhe subjektive që kanë favorizuar studimin e gjuhës vetëm si dukuri shoqërore, duke lënë mënjanë studimin e saj si dukuri e aparatit mendor dhe trunor të njeriut.
Ndër faktorët objektivë, ia vlen të veçohet së pari fakti që gjuhësia shqiptare pati një zhvillim relativisht të vonë si shkencë e veçantë. Së dyti, faktor i rëndësishëm ishte prapambetja e theksuar në të gjitha fushat e jetës, kështu që nuk mund të bëhej fjalë për pajisjen e institucioneve të ndryshme shkencore me laboratorë të mirëfilltë studimorë. Së treti, në vitet e pasluftës si detyrë parësore shtrohej ngritja dhe konsolidimi i arsimit të lartë dhe i institucioneve kërkimore-shkencore. Kërkimi shkencor në gjuhësi në këtë kohë u përqendrua në botimet madhore për kohën, si Fonetika dhe Gramatika e Gjuhës së Sotme Shqipe, Fjalori i Gjuhës së Sotme Shqipe (1980), Studimet etimologjike në fushë të shqipes, Gramatika historike e shqipes, Atlasi dialektologjik etj.
Ndërsa ndër faktorët subjektivë, mendojmë që dy prej tyre vlejnë të përmenden në këtë diskutim, për vetë rolin që kanë, jo vetëm si përcaktues të drejtimeve shkencore në gjuhësi në këto vite, por edhe për statusin e tyre të debatuar në albanologji këto dy dekadat e fundit.
I pari faktor subjektiv që luajti rol të rëndësishëm në përcaktimin e drejtimeve kërkimore shkencore në vend ishte prania e pushtetshme e mendimit filozofik materialist jo vetëm në Shqipëri, por edhe në Evropë. Kjo dominancë e mendimit materialist përkundrejt atij idealist u ndie edhe në albanologji. Në fakt, po të shohësh përkufizimet në fjalor të termave materializëm dhe idealizëm, materializmi paraqitet si një drejtim filozofik i artë, kurse idealizmi paraqitet si drejtim filozofik antishkencor dhe reaksionar. Ishte idealizmi ai që e poziciononte gjuhën edhe si dukuri psikike, biologjike dhe evolutive.
Faktori i dytë ka qenë pesha që sistemi politik u dha leximeve materialiste, duke i ngritur ato në rolin e udhërrëfyesit në shkencë. Leximet e detyrueshme të kohës së viteve të pasluftës, si ato të Marksit, Engelsit, Leninit, dhe kryesisht të Stalinit, luajtën rol kyç në vendosjen e tonit të debatit nga një platformë me tone pluraliste mendimesh në një platformë unilaterale mendimi.
Pse, cili ishte mendimi që kishin këta autorë për gjuhën?
Asnjëri nga këta autorë nuk zhvilloi ndonjëherë një teori konkrete për gjuhën, por, herë pas here, në veprat e tyre, shfaqeshin ide të qarta për të. Marksi dhe Engelsi, për shembull, theksojnë që gjuha, ashtu si ndërgjegjja, janë produkte sociale që nga lindja e njeriut e për aq kohë sa ka jetë.
Po ashtu, edhe Stalini u obsesua në vitet e fundit të jetës së tij me çështje të vogla akademike, ndër të tjera dhe çështje të gjuhës, duke kërkuar që shkencëtarët rusë të zhvillonin një teori që e forconte statusin kombëtar të gjuhës dhe jo që e dobësonte atë, pra ideja që gjuha është një element i lidhur ngushtë me një popull të caktuar dhe jo dukuri e përgjithshme njerëzore.
Qëndrimet në shkencë, jashtë kufijve të vendeve komuniste, që e trajtonin gjuhën si dukuri biologjike, u quajtën qëndrime të një gjuhësie borgjeze. Kjo lexohet edhe në shumë botime të asaj kohe në Shqipëri.
Kështu që nuk është e vështirë të kuptohet që arsyet financiare dhe objektive kanë qënë një gjë, por edhe arsyet subjektive e filozofike kanë luajtur një rol të theksuar në drejtimet që ka lëvruar gjuhësia shqiptare. Këto mbetje vihen re edhe sot në drejtimet hulumtuese dhe edhe në katedrat ku studimi teorik, pedagogjik dhe klinik i gjuhës zë vend parësor.
Shoh që në kopertinën tuaj është dhe një kopertinë e Konicës? Ç’lidhje ka Konica me thelbin e librit tuaj?
Më vjen mirë që ma bëtë këtë pyetje, sepse lidhja është shumë domethënëse. Konica, në libërthin e vogël Ese mbi gjuhët natyrore dhe gjuhët e sendërgjuara ka qenë i pari autor shqiptar që ka trajtuar dikotominë e gjuhës si dukuri sociale, por edhe si dukuri biologjike. Madje, nëse në botë babai i këtij mendimi në gjuhësi njihet Noam Chomsky (i cili e mbështeti tezën e tij te mendimet e Platonit, Dekartit dhe Lenenbergut), mendoj që është e drejtë të thuhet që Konica është babai i mendimit racionalist/idealist në alabanologji, që shprehet se gjuha është dukuri biologjike?
Madje dy paragrafë të preferuar nga kjo ese i kam përzgjedhur të jenë dhe në pjesën e pasme të kopertinës për t’i nxjerrë më në pah, por edhe për t’u dhënë zemër punonjësve të rinj shkencorë të cilët edhe sot e kësaj ditë stepen ta përqafojnë këtë ide, ose edhe thjesht ta konsiderojnë, sepse stigmatizohen nga eprorët e tyre me qasje materialiste. Mbi të gjitha, mendoj që shkenca e albanistikës duhet të lërë hapësirë për divergjencë mendimesh dhe duhet të pranojë që edhe mendimi natyralist për gjuhën, përkarshi atij social, duhet trajtuar dhe thelluar për t’iu përgjigjur më mirë nevojave pedagogjike dhe klinike që ka vendi.
Po takimi i fundit i juaji me kancelaren Merkel dhe presidentin e Gjermanisë, prof. Frank-Walter Steinmeier, ka lidhje me punën tuaj shkencore?
Ai takim u organizua nga Fondacioni Alexander von Humboldt me shkencëtarë të ftuar në Gjermani, të cilëve ky fondacion u mbështet studimet shkencore financiarisht. E quaj veten me fat që në kohë kur shteti shqiptar nuk ka pasur absolutisht asnjë burim financiar për të mbështetur albanologjinë, shteti gjerman më ka mbështetur me projektet e mia të fundit. U gëzova që në takimet e fundit në Berlin pata rast ta falënderoja personalisht presidentin e shtetit gjerman për ndihmën e jashtëzakonshme që më kanë dhënë dhe që vazhdojnë t’i japin albanologjisë përmes departamentit që kanë në Universitetin e Mynihut.
Çfarë do t’u këshilloje bashkatdhetarëve që jetojnë në Amerikën e Veriut për gjuhën?
Do t’u thosha që shqipen ta mbajnë gjallë dhe t’u flasin fëmijëve qysh në lindje, sepse studimet në fushën e psikolinguistikës theksojnë gjithmonë e më tepër që dygjuhësia ka avantazhe konjitive, sociale dhe gjuhësore për të gjithë ne, të vegjël e të rritur. Pra, të mos bien pre e miteve që nënkuptojnë që dygjuhësia i ngatërron fëmijët, por të informohen që dygjuhësia jep epërsi mendore në plane të shumta mendimi e veprimi. Për gjuhën mund të flasim shumë, por, thukët, në qoftë se do të lidhja një pjesë të punës sime shkencore me nevojat e bashkatdhetarëve jashtë Shqipërisë, ky është mesazhi që do të përcillja.
