By Nga: Daut Dauti
Në vitin 1847, Pashko Vasa (më vonë i njohur si Vaso Pashë Shkodrani) shkoi në Itali. Kjo ishte pesë vite pasi kishte shërbyer si sekretar në konsullatën britanike në Shkodër, ku ishte pajisur me aftësi të shkrimeve, sjelljeve diplomatike dhe njohje të disa gjuhëve.
Shkuarja e tij në Itali dukej si një hap i çuditshëm i një aventuristi të guximshëm. Në qytetet e Italisë bëri me dije se ishte përkrahës i revolucionit që e kishte përfshirë Evropën e asaj kohe. Pikëpamjet e tij ishin revolucionare, anti-monarkiste (pra republikane) dhe anti-klerike. Madje, në vitin 1848 Pashko shkoi në Venedik dhe mori pjesë në sulmin e armatosur kundër austriakëve. Për këtë arsye u arrestua dhe pasi që ishte shtetas otoman, e deportuan në Stamboll. Këto përjetime i vuri në letër dhe më 1850 i botoi në Stamboll, në italisht, me titullin: “La mia prigionia, episodio storico dell’assedio di Venezia” (Burgosja ime, një episod historik nga rrethimi i Venedikut).
Deportimi në Stamboll nuk ishte i lehtë për dikën me duar në xhepa dhe me mendje revolucionare. Pashko shpejt ra në kontakt me shqiptarët në Stamboll, pasi që kishte nevojë për ndihmën e tyre. Nuk do të mbetej pa punë dhe këtë ai e dinte. Ministria e Punëve të Jashtme e qeverisë otomane, përparësi në punësim u jepte të krishterëve të arsimuar otomanë. Prandaj, u punësua në këtë ministri dhe brenda një kohe të shkurtër u dallua dhe u dërgua në Londër për të shërbyer në Ambasadën otomane. Dërgimi i tij në përfaqësinë më të rëndësishme diplomatike, nuk ishte punë e vogël.
Sidoqoftë, Pashko Vasa do të merrte funksione të larta zyrtare (tituj deri në pashë) dhe do të bëhej ndër rilindësit dhe intelektualët e rëndësishëm jo vetëm shqiptarë, por i dalluar edhe në mesin e intelektualëve tjerë otomanë. Si shumica e intelektualëve shqiptarë, do të merrej me çështjen shqiptare dhe do të bëhej ndër ideologët kryesorë të nacionalizmit shqiptar. Aktivitetin për çështjen shqiptare e bënte si shumë intelektualë tjerë, teksa ushtronte funksione të larta në qeverinë otomane.
Meqë e dinte edhe serbishten, në vitin 1863 u caktua që të shërbente si sekretar dhe përkthyes në misionin e rëndësishëm të Ahmet Xhevdet Pashës në Bosnjë dhe Hercegovinë. Pas kryerjes së këtij misioni që zgjati dy vjet, Pashko e shkroi librin e njohur: ”La Bosnie et l’Herzégovine pendant la mission de Djevdet Efendi” që u botua në Stamboll në vitin 1865. Ky libër sivjet (2021) është përkthyer dhe botuar në shqip nga shtëpia botuese “Alsar” në Tiranë, me titullin: “Bosnja dhe Hercegovina gjatë misionit të Xhevdet Efendiut”.
Pra, libri përmban detaje të reformave të Tanzimatit që kanë të bëjë me këtë krahinë otomane që shkaktonte kokëçarje në aspektet e qeverisjes. Në parathënie Pashko Vasa ofron arsyet që e kanë shtyrë ta shkruaj librin. Arsyeja kryesore është se në Evropë, por edhe në qarqet sunduese në Stamboll, të bëhej e njohur çështja e ndërlikuar e Bosnjë e Hercegovinës. Sado që në hyrje Pashko e cilëson këtë vepër si modeste, lexuesi menjëherë e ka të qartë aftësinë e shkrimit që posedon një intelektual sipëror. Ai i ka dhënë librit edhe një strukturë të nevojshme. Prandaj, librin e ka filluar me një përmbledhje të shkurtër historike për Bosnjë e Hercegovinën, duke ofruar një pasqyrë të qartë të së kaluarës së këtij vendi. E shpjegon situatën se si Bosnja gjatë historisë kishte ndërtuar një identitet të saj. E kishte krijuar monarkinë duke u skalitur në luftërat me fqinjët, siç ishin serbët, kroatët dhe hungarezët. Duke e paraqitur shtrirjen gjeografike të Bosnjës, ai bën me dije se në jug, ky shtet, sikur atëherë e edhe nën sundimin otoman, kufizohet me Shqipërinë.
Në mënyrë të thjeshtë, por mjeshtërore, Pashko e përshkruan depërtimin otoman. Ardhja e otomanëve ndodhi në vitin 1392 kur Bosnja po përjetonte një konflikt serioz mes sundimtarëve, të ndarë për pushtet. Prandaj, otomanët u ftuan për ndihmë. Dhe, siç ndodhë me fuqitë perandorake, ato vijnë në ndihmë, por nuk largohen dhe rrinë për të sunduar. Kështu, gradualisht, otomanët e vendosën Bosnjë dhe Hercegovinën nën sundim dhe nga aty e mësynë pjesën tjetër të Evropës.
Në këtë kohë Evropa nuk u merakos për rënien e Bosnjës nën otomanët. Kjo ishte për arsye se në Bosnjë ekzistonin ndarje skizmatike brenda krishterimit të cilat Vatikani i shihte me frikë e urrejtje. Skizma e Fotiusit ishte luftuar disa herë dhe mbreti hungarez, Bella II, kishte menduar se do ta zhdukte, por nuk kishte pasur sukses. Më vonë, gjatë shekullit XII, u forcua sekti i paterinëve që ndryshe njihen edhe si bogumilët për të cilët Pashko shkruan:
“Bogumilët gjetën në Bosnjë një numër të madh njerëzish, që sapo kishin ndërruar fe (prozelitë), sepse parimet maniheiste pajtoheshin për mrekulli me traditat e vjetra fetare të popujve sllavë. Papa, dominikanët, françeskanët dhe mbretërit e Hungarisë i bënë të gjitha përpjekjet e tyre për ta shkatërruar këtë sekt, madje edhe nëpërmjet forcës së armëve, por nuk ia dolën dot. Ky sekt vepronte para dhe gjatë pushtimit otoman. Jemi të prirë të besojmë se katolikët, ose për ta thënë më mirë kleri katolik, për të vazhduar punën e tij shkatërruese kundër paterinëve, u bëri thirrje turqve, ose të paktën kështu uronte, për ta pushtuar vendin”.
Dhe, natyrisht, pushtimi otoman ndodhi. Por, ndodhi edhe një e papritur. Bogumilët filluan në mënyrë masive dhe me shpejtësi të konvertohen në myslimanë. Me këtë veprim ata nuk iu iknin vetëm keqtrajtimeve, por praktikisht u bënë sundimtarë të Bosnjës meqë sistemi i ri ua mundësonte këtë gjë. Nëse e kemi parasysh edhe konvertimin e feudalëve apo pronarëve të tokave, mund të konkludohet se brenda një kohe të shkurtër boshnjakët u bënë myslimanë, shumicë e popullsisë.
Ndërrimi i papritur i strukturës fetare, siç bënë me dije Pashko Vasa, krijoi një problem serioz për pushtetin në Stamboll. Bogumilët, sikur edhe tjerët, u bënë myslimanë të devotshëm dhe shpesh edhe fanatikë. Në lidhje me këtë Pashko Vasa shkruan:
“Cilido qoftë shërbimi që kleri katolik i bëri sulltanit, është fakt se paterinët [bogumilët], pas pushtimit, përqafuan të gjithë islamin dhe mundën kështu të ruajnë titujt e tyre të fisnikërisë, pasuritë e tyre dhe në të njëjtën kohë, epërsinë mbi katolikët që i kishin përndjekur përpara zotërimit otoman. Megjithatë, paterinët nuk ishin të vetmit që hoqën dorë nga besimi. Të gjithë fisnikët dhe të pasurit e vendit e ndoqën shembullin e tyre. Nëpërmjet kthimit në islam u veshën me pushtet feudal, që u siguronte jetesë pothuajse të pavarur duke mos iu nënshtruar asnjë kontrolli. Ata që i mbetën besnikë besimit të krishterë u katandisën shumë shpejt në bujkrobër; nuk mund të zotëronin toka dhe nuk mund të gëzonin asnjë të drejtë qytetare dhe politike”.
Në këto kushte, myslimanët boshnjakë u bënë problematikë dhe nuk lejonin reforma kur i inicionte qendra e pushtetit perandorak në Stamboll. Kur në vitin 1828 sulltan Mahmuti ndërmori reformat, boshnjakët u çuan në kryengritje në mënyrë masive kundër Perandorisë. Boshnjakët i shihnin reformat si atentat kundër islamit dhe në krye me Gradashçacin u ngritën për ta mbrojtur fenë që, sipas tyre, po e shkatërronte Stambolli. Asgjë nuk mundi ta ndalte këtë kryengritje. Boshnjakët depërtuan deri në Kosovë dhe dogjën një varg fshatrash, përfshirë edhe qytetin e Pejës (Pashko Vasa në libër thotë se Peja është qytet në Shqipëri).
Këto ishin problemet që e përcollën sundimin otoman në Bosnjë dhe kjo ishte arsyeja që Pashko Vasa kishte shkuar në këtë vend që, me Xhevdet Pashën, të ndërmerrte reforma që do të sillnin stabilizim të kësaj shoqërie. Për ta shpjeguar gjendjen në këtë vend, Pashko Vasa e ka ndarë librin në nëntë kapituj në të cilët e pasqyron përmbledhjen historike të vendit, gjeografinë, pronësinë e tokave dhe çifçinjtë, sistemin tatimor, tregtinë dhe industrinë, Hercegovinën si rajon dhe gjendjen para ardhjes së Xhevdet Pashës. Në fund të librit jepen aktet e misionit perandorak në Bosnje.
Siç shihet, fjala është për një vepër që përmban vlera të mëdha për historiografinë e Bosnjës, Ballkanit dhe sundimit otoman në këtë pjesë të Evropës. Nuk mungojnë statistikat e popullsisë, përkatësisë së tyre fetare dhe etnike etj. Në detaje dhe në mënyrë mahnitëse përshkruhen situata dhe ndodhi të rëndësishme që i ka përjetuar autori gjatë qëndrimit në këtë vend. Në të gjitha aspektet, ky është një libër me vlerë të madhe. Pyetja që parashtrohet është: pse nuk është përkthyer më herët në shqip dhe pse nuk përkthehen edhe veprat tjera të Pashko Vasës?
