By Nga Ardian Vehbiu
Këto ditë që mblidhet në Tiranë Kuvendi i parë i studimeve arbëreshe, do të flitet atje edhe për “arbërishten e rrezikuar”, veçanërisht nga kolegia Eda Derhemi. Se sa e rrezikuar është arbërishtja, për këtë ka mendime të ndryshme, meqë jo të gjithë nga ata që merren me këto punë e pranojnë; edhe pse kumtesa e Edës në atë kuvend (shkoj me shpresën që do ta sjellë edhe te ne në Peizazhe të fjalës), do të parashtrojë – nga sa duket nga titulli – mënyrat si mund të matet shkalla e rrezikimit.
Por vetë shprehja “arbërishtja e rrezikuar” sjell me vete jo, një por dy premisa problematike, ose të paktën që hanë diskutim: e para është shkalla e rrezikimit, që mund të matet me kritere objektive dhe që, sot e kësaj dite, po kontestohet ndonjëherë fort; e dyta ka të bëjë me atë se çfarë është kjo që rrezikohet, çfarë përfaqëson ky entitet, “arbërishtja”, të cilin e përdorim lirisht si term, por që nuk i japim dot një përkufizim të kënaqshëm. Dhe sidomos, një përkufizim sinkronik, që të shkëputet nga historia e ngulimeve arbëreshe në Itali dhe nga fakti historik që arbëreshët e sollën gjuhën e tyre nga trevat shqipfolëse në Ballkan.
Dialektologët flasin për një mozaik të folmesh arbëreshe, ndonjëherë të kombinuara edhe në grupe të folmesh, sipas kriteresh jo gjithnjë gjeografike; këto të folme nuk lidhen mes tyre organikisht, ose në mënyrë të tillë që ta lejojnë gjuhëtarin të flasë për arbërishten si dialekt i shqipes, sikurse flitet për gegërishten dhe toskërishten, etj.; edhe për këtë pamje të hartës të së folmeve arbëreshe ka arsye historike të njohura; dhe kalimet madje edhe nga një e folme tek tjetra fqinjë me të shpesh nuk janë të rrjedhshme.
Më tej, këto të folme arbëreshe, të shpërndara në zona gjeografike ku fliten edhe të folme të italishtes (të cilat, nga ana e tyre, u përkasin dialekteve specifike të kësaj gjuhe), nuk kanë dhënë e kanë marrë me njëra-tjetrën aq sa t’i mënjanonin ndërprerjet e vijueshmërisë dhe të krijonin bashkësi dialektore. Prandaj, nëse flasim për arbërishten si tërësi të së folmeve arbëreshe në Itali, duhet të mbajmë parasysh se kësaj tërësie, për të cilën sikur na gënjen termi ombrellë, nuk i përgjigjet ndonjë tërësi dialektore në terren.
Nga ana tjetër, kemi format e shkruara të arbërishtes, me traditë të spikatur, si përpjekje drejt një varianti letrar (arbërishteje letrare), në të cilat ka marrë formë një letërsi e shkëlqyer; por sërish jemi të detyruar të flasim për variante letrare, që i kanë rrënjët në grupe të folmesh dhe tradita letrare të ndryshme; jo për një variant të njësuar. Pa u mjaftuar vetëm me evidentimin e ruajtjes dhe konservatizmit në të folmet arbëreshe, studiuesit kanë vënë re edhe zhvendosje dhe zhvillime në të folmet arbëreshe, të pasqyruara pastaj në variantet përkatëse, si pasojë e kontaktit të tyre me të folmet kufitare të italishtes, por edhe me të folme të greqishtes – zhvendosje dhe zhvillime të cilat kanë luajtur, në mënyrën e tyre dhe sado paradoksalisht, një veprim “njëtrajtësues” mes të folmeve, duke i dhënë arbërishtes atë ton, nuancë a tingull që ia dallojmë menjëherë, edhe pa qenë të familjarizuar me të.
Të gjitha këto janë mbase të njohura për lexuesit, por unë i sjell në vështrim për të përgatitur për pyetjen e mëposhtme: kjo arbërishte, që nuk është dialekt i shqipes siç janë dialekte gegërishtja, toskërishtja, etj., mos është bërë gjë gjuhë më vete, simotër e shqipes, por aq e ndryshme prej saj sa ta meritojë trajtim të pavarur? Ka studiues që e kanë hedhur tashmë këtë tezë, si për arbërishten e Italisë, ashtu edhe për arvanitikishten e Greqisë, si gjuhë të mëvetësishme nga shqipja.
Nëse arbërishtja e ka fituar apo jo statusin e një gjuhe më vete, brenda tashmë familjes të gjuhëve shqipe, për këtë mund të debatohet teorikisht, por përgjigjja që japim a duam të japim ka implikime të mëdha edhe praktike. Duke filluar nga rivlerësimi (resetimi) i marrëdhënieve të sotme mes shqipes dhe arbërishtes, të cilat kushedi duhen edhe rithemeluar.
Në një kuptim, edhe vetë shqetësimi nëse arbërishtja është e rrezikuar, duket sikur e parakupton statusin e arbërishtes si gjuhë; sepse po të ishte dialekt i shqipes, do të flisnim për të si një dialekt të rrezikuar, dhe shqetësimi do të ishte tjetërlloj; sepse ndryshe është të rrezikohet një dialekt (dhe aq më tepër një ose disa të folme) dhe ndryshe të rrezikohet një gjuhë. Sipas së njëjtës linje arsyetimi, nuk do të kishte më arsye për ndonjë kujdes me përparësi, të institucioneve nga Tirana dhe Prishtina, për të “mbrojtur” arbërishten – një gjuhë më vete, që flitet në territorin e një shteti tjetër dhe që mbrohet me ligjet dhe politikat e atij shteti.
Por kështu na përvijohet një paradoks: nëse arbërishtja është dialekt i shqipes, që ekziston në trajtë të folmesh të atomizuara por edhe i sublimuar në një numër tekstesh, si pluralitet variantesh letrare, atëherë institucionet e Tiranës dhe të Prishtinës e kanë për detyrë edhe “patriotike” që të kujdesen për fatet e saj (kam përshtypjen edhe se mbi këtë premisë ngrihet edhe vetë nisma shumëplanëshe e QSPA-së si Qendra e Studimeve dhe Publikimeve për Arbëreshët), paçka se rrezikimi i një dialekti nuk ka impakt fare të njëjtë me rrezikimin e një gjuhe; por nëse arbërishtja është gjuhë më vete, e afërt me shqipen por e shkëputur prej saj, atëherë rrezikimi i arbërishtes kërkon dhe përligj shqetësim shumëplanësh, në atë masë që po ndodh vërtet (kjo për t’u verifikuar), por shqetësimi duhet të paktën ndarë edhe me institucionet e shtetit ku flitet ajo gjuhë e afërt, por e ndryshme nga shqipja; dhe me institucionet ndërkombëtare. Për ilustrim: autoritetet katalane mund të shprehin shqetësim për rrezikimin e, të themi, oksitanishtes në Francën e Jugut; por nuk kanë ndonjë përgjegjësi morale, për çfarë ndodh me oksitanishten, sa kohë që statusi i kësaj si gjuhë më vete është pranuar.
Për mua, dhe për aq sa vlen, diskutimi nëse arbërishtja e ka fituar tashmë statusin e një gjuhe të mëvetësishme nga shqipja, është po aq i nevojshëm sa edhe diskutimi tjetër, nëse arbërishtja është e rrezikuar; por ky diskutim do të kërkonte pjesëmarrjen edhe të institucioneve akademike italiane, të cilat kanë dhënë dhe vijojnë të japin kontribute vendimtare, në avancimin e studimeve arbëreshe – si katedrat e gjuhës dhe të letërsisë shqipe në universitetet e Romës, Napolit, Cosenza-s (Unical) dhe të Palermos, sa për të përmendur disa, të cilat nuk më duket se po marrin pjesë në këtë Kuvend të parë të studimeve arbëreshe (ironike që në një nga seancat, do të mbahet një kumtesë që i kushtohet prof. Matteo Mandalà-së, si “kontribues i shquar në studimet albanologjike”, por vetë Mandalà-ja në kuvend nuk merr pjesë; me siguri do të gjendet ndonjë gazetar i kulturës që të pyesë në instancat përkatëse dhe pastaj të shpjegojë për publikun se pse nuk kanë ardhur në Kuvend titullarët e katedrave të albanologjisë në Itali dhe nëse kjo mungesë i paragjykon apo jo programin e QSPA-së dhe synimet e Kuvendit vetë). peizazhetëfjalës
