By Si u mbrojtën qindra familje me ‘Kodin e Mikut’, mbijetesa nga Holokausti dhe diktatura komuniste.
NGA BEN ANDONI
Ka një peshë identiteti hebre. Por sa është e këndshme ta pohosh, po aq është e vështirë t’i dalësh për zot në periudha të veçanta kohore, rrethana apo konjuktura ndërkombëtare. Këto ishin fjalët që një hebre i vjetër iu la si trashëgim pinjollëve të tij në Shqipëri. Por, fati të përball me tallaze, nga ato që hebrenjve nuk u kursehen asnjëherë. Shqiptarët vendosën të bëheshin pjesë e historisë, por këtë herë në anën e kundërt, duke i mbrojtur me kodin e shenjtë të mikut. Jo më kot, një nga të mbijetuarat e “Shoah”-ut në Shqipëri, znj. Jutta Neumann do të pohonte krenare se: “Mbreti Zog vendosi t’u jepte rezidencën shqiptare gjithë refugjatëve hebrenj, por ai u pengua nga pushtimi fashist (7 prill 1939)”. Mësimi ishte mbrujtur mirë nga 200 hebrenj shqiptarë, që me vite kuptuan se në këtë tokë, ku i kishin hedhur furtunat e kohës duhej të mbijetonin, veçse kurdoherë duhet të mos e tërhiqnin sa duhet vëmendjen. Lajmet për fatin e njerëzve në kampet e shfarosjes nuk kishin mbërritur në Shqipëri dhe madje realiteti i Holokaustit nuk ‘ekzistonte’, porse ata e dinin mirë, me atë shqisën e gjashtë, se ç’mund t’u ndodhte Miqve punëtorë e të pagojë. Nga ana tjetër, hebrejtë u shkrinë me shqiptarët dhe zotësinë dhe përshtatshmërinë e tyre biblike ua imponuan me qëndrimin e tyre dinjitoz. Por errësira po pushtonte gjithçka. Nuk mbërrinin më letra nga Evropa. Diçka po ndodhte.
Të bindur dhe të dorëzuar në fatin e tyre, disa morën dhe armët kundër pushtuesve fashistë. Urrejtja u shkonte. Shtatë dëshmorë. Historia ose studiuesit lokalë rreshtojnë dhe një fakt interesant: Në dokumentet e viteve ’60, autoritetet dogmatike të Tiranës, megjithëse e kishin ndërprerë marrëdhënien diplomatike me Izraelin, lejuan lënien e shtetësisë shqiptare për afro 200 hebrenj, të cilët kërkuan të shkojnë vullnetarë në mbrojtje të vendit të tyre (Është periudha e njohur e luftës 5-ditore).
Një dekadë më vonë, kur vala e anti-semitizmit po ngjallet në Evropë, thuhet se diktatorit Hoxha i mbërriti një letër nga një historian francez që interesohej rreth fatit të hebrenjve gjatë Luftës së Dytë Botërore në vendin tonë. Ndoshta qysh atëherë duhet të ketë nisur realisht interesimi i studiuesve shqiptarë për ta…
Krenaria
Qeveritë post’90 e shfrytëzuan teprueshëm dhe jo pak herë shëmtuar mbrojtjen e hebrenjve si argument, që në fakt u njoh dhe respektohet me të drejtë edhe nga autoritetet izraelite. Megjithatë koha ndryshon. Ashtu si edhe tamtam-et që vazhdojnë të mëtojnë për vendin tonë që vetëm i kanë mbrojtur hebrenjtë gjatë Luftës së Dytë Botërore.
Amos Dojaka, një nga pinjollët më të rinj të hebrenjve, duket indiferent për fjalët e tepërta. “Ne duhet të jemi krenarë për të parët tanë hebrenj, që i kujtojmë me mall dhe përdëllim për atë jetë fatkeqe. Aman një kujtesë është si për më të rinjtë, ashtu edhe për gjyshërit dhe prindërit tanë që ndanë jetën me shqiptarët, sepse të gjithë ruajnë një nderim shumë të madh për Shqipërinë”, citohet ai.
Për hir të vërtetës, ata, realisht shpëtuan nga Holokausti apo regjimi komunist, por një pjesë e tyre nuk iu shmang dot Ligjit Natyror. Të mbeturit, me identitetin e tyre, përcollën tek pasardhësit nderimin për këtë vend të vogël që diti të bënte diferencën në strehimin e tyre, por jo vetëm. A i ndihëm kaq shumë, sa jemi mësuar të rrahim gjoksin? Mbase po. Por historia shpesh të përball disa pamje.
…
Hermina Steinovan, gjyshja e Amosit, në dimrin e egër të vitit 1944, ngutej drejt Dibrës së Madhe ku po kërkonte strehim tek shqiptarët, më saktë njerëzit e të shoqit, Gafur Langu. Nuk e dinte se e gjithë familja e saj kishte përfunduar në Auschwitz, kurse pronat në Kiov të Moravisë tashmë ishin thjesht kujtimi i të shkuarës. Veç saj, i gjallë kishte mbetur vetëm një i afërm, i ungji që kish mundur të merrte arratinë dhe të shpërngulej në Palestinë, në hapësirën ku do të riformohej më vonë Izraeli. Historia është e denjë për një film, ashtu si janë historitë e të gjithë hebrenjve në Shqipëri.
Dashuria e saj për një burrë simpatik shqiptar e kishte kaluar të gjithë paditurinë për vendin e vogël dhe ajo ishte vendosur pa asnjë hezitim në Shqipëri. Zgjidhja jetoi me shumë mençuri. Dilema duhej të mendonte në gjuhën e saj teksa ngutej të shpëtonte, nga retë që po dendësoheshin mbi Shqipëri.
…
Shqiptarët i ndihmuan, ashtu si do të ndihmonin çdo komunitet në nevojë. Në vite, ndihmuan të mbeturit e ushtrive që luftuan e kaluan në Shqipëri, ata të cilët u kishin sjell dëme, por edhe fqinjët e tyre, me të cilët patën probleme. Historia na shpalos një panoramë edhe më të gjerë. Ata në shekuj patën bashkëjetuar me shqiptarët.
Shkrimtari Petro Marko na vjen me një përshkrim të jashtëzakonshëm që e boton në auto-intervistën e tij: “Qitrot hebraike janë një kulturë e jashtëzakonshme. Atë kulturë fshatarët e mi e zhvilluan shumë, brez pas brezi, sa u bë Dhërmiu metropoli i qitrove hebraike në botë. Me ato qitro çifutët bëjnë Pashkët. Një qitro, bashkë me një degë palme, është emblema e pritjes së Moisiut, ashtu si e kishin ortodoksët, që bënin Pashkë me vezë të kuqe”.
Himara me karakteristikat e veta i shkon këtij vështrimi, ku ka shumë erë Realizëm Magjik, ai që zakonisht i ka grishur shkrimtarët.
Letërsia nuk të çon shumë larg, kurse më realisht na përshfaqet një nga historianët më të mirë të huaj, që iu kushtua problemit shqiptar mes dy Luftërave të Mëdha Botërore: “Në vitin 1938, në Shqipëri ishin regjistruar zyrtarisht rreth 300 hebrenj shqiptarë dhe ndoshta 100 hebrenj të huaj. Pjesa më e madhe e hebrenjve vinin nga Gjermania dhe Austria, por deri në fund të Luftës në Shqipëri gjetën strehë edhe të tjerë nga Jugosllavia, Kroacia, Bullgaria, Polonia, Turqia, Hungaria e Rumania. Sipas Bernstein-it, Shqipëria ishte ndër të paktat vende në Evropën e atëhershme ‘ku paragjykimi dhe urrejtja fetare nuk ekzistojnë’”.
Po çfarë u pëlqen shqiptarëve te hebrenjtë? Kur ata do të largohen dekada më vonë, shqiptarët do të shprehen se hebrenjtë nuk flasin shumë, por dinë të punojnë dhe punën e tyre ta kthejnë në vlerë. Zgjuarsia e individëve shkon me mënyrën sesi jetojnë. Dhe, shqiptarët që në konfuzionin e tyre mundohen të mbijetojnë nuk kanë pse të mos i vlerësojnë për mënyrën e jetesës, këta banorë që u kanë lenë në dorë vetë sigurinë e tyre dhe fëmijëve . Bernstein, ambasadori i SHBA-së në Tiranë, e thekson dhe e sqaron fare qartë: “Në Shqipëri, mbi të gjitha, nuk i diskriminonin”.
Retrospektivë
Akademiku Shaban Sinani, që i është dedikuar studimit të tyre, rendit katër ardhjet më të mëdha të hebrenjve në hapësirën shqiptare dhe të gjithat ato ai i lidh me periudhat kohore të rrezikut të tyre kolektiv:
– Në shekujt e parë të erës së re, kur hebrenjt deportoheshin si skllevër në ish-perandorinë romake (hebrenjtë romaniotë);
– Në periudhën e inkuizicionizmit perëndimor, sidomos të atij spanjoll, në fund të mesjetës (hebrejtë safardikë);
– Në periudhën e përndjekjes masive prej ish-perandorisë osmane pas dështimit të kryengritjes së udhëhequr prej “Messiah mistik“ Sabetha Zevi;
– Në periudhën e shpalljes së doktrinës naziste të demoraza-s (“final solution“).
Gjyshja e Amosit ia behu me të shoqin, me të cilin ishte dashuruar në Çeki. Edhe për pak vite do të vazhdonte të merrte letra nga njerëzit e saj, por pak nga pak letrat nuk do të mbërrinin më… Prindërit, motrat, vëllezërit, nipërit, mbesat, të gjithë bashkë 15 vetë, tashmë ishin kthyer në hi në kampet masive të shfarosjes. “Aty nga fillimi i vitit 1945, një letër prej një fqinji të saj i tregon të gjithë mynxyrën”, kujton Dojaka.
Botuesi Luan Pengili, drejtor i Shtëpisë Botuese OMSCA, është po ashtu hebre prej të ëmës, e nuk është se ka lidhje direkte me mikëpritjen e shqiptarëve, por mund të bëj një krahasim me atë sesi trajtoheshin ata tek ne dhe në Rusi, vendin e origjinës së të ëmës.“Në Rusi që nga viti 1990 shkoj rregullisht, disa herë madje nga dy herë në vit. Atje, zyrtarët nuk është se i ndihmuan shumë, kurse populli mbetet popull. Ka kudo të mirë dhe të këqij, por populli në masë i ndihu ata të shpëtonin dhe ishin shumë të dashur me ta”.
Nëna ruse e z.Pengili ishte e bija e një funksionari të lartë hebre, që u ekzekutua bashkë me të shoqen në vitin 1937 në Rusi. Që atëherë, familja e të ëmës nuk do merrte vesh as edhe një fjalë për dekada për fatin e tyre. Kurse familja e z. Pengili, në Shqipëri pati sikletet e reja, që lidheshin me Luftën e Klasave.
“Paradoksi” më i madh është tek Amos Dojaka, pasi mbart identitetin e dy komuniteteve të persekutuara frikshëm. Është hebre nga gjyshja çeke dhe çam nga babai. Vuajtjen e ka të ndrydhur brenda, veçse kurrë bashkë me njerëzit e tij nuk ka dashur ta përdorë.
Jo kaq bamirës?!
Ndoshta duhet të kalojmë pak vite më pas.“Informacionet e legatës italiane fillojnë të japin hollësira më të detajuara për këtë situatë. Në një njoftim që konsulli italian i dërgonte një ushtaraku italian më 30.11.1938, midis të tjerave shkruhet se emigracioni i izraelitëve po shndërrohej në një mjet të përshtatshëm për t’iu siguruar ryshfete të majme sferave qeveritare. Sipas konsullit, në këtë çështje, është përzierë edhe Shtëpia Mbretërore, e cila kishte lidhje të ngushta me elementin hebraik. Sot është përhapur fjala se Mbretëresha Geraldinë ka marrë një shumë që sillet nga 10.000 deri në 50.000 napoleonë, që duhet të jetë depozituar në një bankë jashtë. Duket se Qeveria shqiptare ka pranuar nga hebrenjtë 8 milionë franga ari në shkëmbim të koncesioneve për impiante industriale, që hebrenjtë do të ndërtonin”, shkruan Artan Puto në studimin e tij “Hebrenjtë në Shqipëri në prag të Luftës së Dytë”, botuar tek “Përpjekja”. Vitet 1930 alarmohen nga shtypi militant pronazist, që boton vazhdimisht artikuj për “kolonizimin izraelit të Shqipërisë” dhe për “shndërrimin e Shqipërisë në një Palestinë të dytë”, vëren prof. Sinani.Ndërkohë, autoritetet shqiptare nuk ia dalin të shpëtojnë babanë e Albanologjisë, Norbert Jokli bashkë me bibliotekën e tij. I ngrati me muaj të tërë përpiqet, por më kot kurse Gjergj Fishta në momentet e fundit do të kërkojë ndërhyrjen e regjentit italian në Shqipëri Jakomoni, por më kot… Indoevropianisti i njohur Georg Solta, duke u përpjekur të shpëtonte mësuesin e tij, i kërkon ndihmë për lirinë e Jokl, shokut të vet të shkollës Ernst Kaltenbrunner, SS Gruppenführer në Vjenë, por edhe nazisti me uniformë ngre supet i pafuqi. Qeveria shqiptare me burokracinë e saj nuk e mundëson dot ardhjen e tij dhe ai vdiq më 8 maj 1942.
Pushtuesit e rinj gjermanë i kërkuan menjëherë listat e të gjithë hebrenjve në Shqipëri, si nga komuniteti hebre, ashtu edhe nga regjimi i Mehdi Frashërit. Si u manovrua? Një dokument final auditi i Wehrmacht për Shqipërinë thotë se në vend nuk ka as edhe një hebre!!! Të jenë korruptuar?! Nuk është çudi, gjermanët tregojnë se janë të hapur ndaj korrupsionit. Besohet dhe vërtetohet deri diku se Qeveria e kohës nuk ua dha dokumentet, kurse nga komuniteti hebre shqiptar nuk pati rrjedhje informacioni dhe habia më e madhe është se edhe gjermanët duken indiferentë. “A mund të jetë kjo meritë e Herman Neubacherit, ish-kryebashkiak i Vjenës, i cili u bë përfaqësuesi special për Ballkanin i Ministrisë së Jashtme Gjermane dhe njëkohësisht përfaqësuesi personal i ministrit të Jashtëm gjerman, Joachim von Ribbentrop në Shqipëri”, citojmë sërish Puton. Asokohe Neubacher shpalos dy kategoritë e reja në ligjin ndërkombëtar, “neutraliteti relativ” dhe “sovraniteti relativ”, shkruan historiani. Por duket se kësaj situate i shkon shumë edhe nuhatja dhe shpirtmadhësia e Mehdi Frashëri që përshtatet me këtë politikë. Këtë lloj lirie e kuptojnë emra të njohur të botës hebraike, intelektualë të shquar, si prof. Stanislav Zuber, dr. Weitzman, dr. Ovrinofski, dr. Josef Levi (Pepe Levi), dr. Leo Thur dhe shumë të tjerë, sepse pikërisht e dinin se mund të ishin të parët që do të persekutoheshin …Por, Zuberi, që na la Hartën e detajuar gjeologjike, vdes banalisht në burg i shpërfytyruar.
Shumë vite më vonë, kjo ngjarje do të rikthehej në skenë, por e habitshme është sesi historianët shqiptarë nuk e kishin paraqitur asnjëherë dokumentin, i cili tregonte dhe fytyrë tjetër të kolaboracionistëve. Paçka, izraelitët, edhe pse me ndarjen në kohën e komunizmit, nuk e harruan kurrë këtë ndihmë. Në konfliktin e vitit 1999, izraelitët e shpalosën hapur vlerësimin pa doreza të këtij kontributi. E duke prevaluar mbi marrëdhëniet e komplikuara të tyre me Palestinën dhe konfliktin Kosovë-Serbi vlerësuan shqiptarët si favoritë, duke sjellë holokaustin si provë.
Pas lufte
Çlirimi i vendit nëse duhej të ngjallte shpresë për hebrenjtë dukej se u kishte ruajtur surpriza të reja. “Do të vinte radha për një tjetër moment të dhimbshëm, pasi qysh në momentet e para të pas Çlirimit gjyshin e arrestuan direkt. Ka qenë një nga arrestimet e para, nëpër kampe, nëpër internime. Tani kjo grua duhet të përballonte humbjen komplet të familjes së saj dhe do kujdesej dhe për 3 fëmijët që kishte. Ishte një dramë e vërtetë, për një grua të sapoardhur në Shqipëri që dhe shqipen e fliste me shumë probleme”, citohet Amos. Veçse shqiptarët e thjeshtë nuk janë njësoj me ata që i udhëheqin. Familja tiranase e Ramazan Cacllit e ndihmon direkt dhe i mundëson kalimin e periudhës së vështirë, gruas me fëmijët e vegjël. Kurse i shoqi i Herminas, për shkak të angazhimeve politike të paraluftës, vdes më 1965, i drobitur nga një burg i gjatë. “Gjyshja ime bëri emër të mirë në Tiranë, falë talentit në makinën qepëse,- tregon Amosi, nipi i saj. “Kjo sepse në Tiranën që tentonte modernizimin e kuruar, tek zonja Hermiona, si u pëlqente disa t’i thoshin ende nënzë, qepnin shumë nga familjet me pozitë të Bllokut. Ishin duart e saj punëtore që do ta shpëtonin atë disa herë nga internimi, por edhe mëndja e zgjuar. Hebrenjtë e tjerë, njësoj si ajo, ishin integruar në jetën shqiptare dhe punonin duke u spikatur kudo që kontribuonin”.
Në tranzicion dhe…sot
I nipi i Herminës, aty nga fillimi i viteve ’90, e la Shqipërinë në atë ngut kombëtar për t’i ikur vendit. Fillimisht u nis drejt Gjermanisë për të përfunduar pastaj, falë ndihmës së disa organizatave hebreje, e pastaj drejt e në Tel Aviv. “Madje kam bërë dhe ushtri atje”, na thotë. Këtë ngut të Amosit dhe familjes së tij e ndoqën edhe plot 350 hebrenj të tjerë shqiptarë, që u larguan drejt Izraelit, si dhe 37 drejt SHBA-ve. Në Shqipëri, Amosi kaloi fëmijërinë, rininë, në tokën e re luajti volejboll me Mateashar-in dhe përfundoi shërbimin ushtarak. Hermiona Steinova nuk e jetoi dot ndryshimin. Do të jepte shpirt më 1988, në një vend, i cili i shpëtoi jetën dhe të cilin ajo mësoi ta respektonte, por jo ta donte dot si të vetin. 2-3 vjet më vonë fëmijët e saj si dhe shumica e hebrenjve shqiptarë u riatdhesuan duke u larguar përfundimisht drejt Izraelit, në bazë të një marrëveshjeje të fshehtë mes Izraelit dhe Shqipërisë, firmosur nga Ramiz Alia. Zoti Pengili dhe të tjerë ushtrojnë bizneset e tyre dhe janë të mprehtë ndaj marrëdhënieve Shqipëri-Izrael. Shqipëria, gjithsesi, është më afër Izraelit dhe vazhdimisht ndajnë mesazhe pozitive.
Krenarë duhet të ndihen edhe 120 familjet që strehuan hebrenjtë gjatë Luftës II Botërore, sipas Shoqatës së Miqësisë mes dy vendeve. Mbrojtja e hebrenjve vazhdon të mbetet dhe të kultivohet si nyja e fortë e marrëdhënieve mes dy vendeve.
…
Edhe pse e vogël, bashkësia e hebrenjve shqiptarë ka arritur të nxjerrë figura të rëndësishme në jetën kulturore, politike e shoqërore të Shqipërisë. Më i njohuri ndër ta mbetet padyshim publicisti dhe përkthyesi i madh i letërsisë gjermane Robert Schwartz; Solis, një ish-ministër shëndetësie dhe disa intelektualë, shpërndarë në fusha të ndryshme dhe kujtuar me shumë respekt. Të tjerët ikin e vijnë, “kemi ,mbetur vetëm 50 veta syresh”, sqaron Amos.
…
“Kështu me radhë të gjithë familjet thanë se nga rridhnin. Na doli vetëm një që ishte i huaj: Josif Averbahu, me origjinë çifute nga Austria”, shkruan Petro Marko në kujtimet e veta.
