By Shtegtimi i Bajronit në mendimin intelektual shqiptar.
I
Udhëtimi The East is a career-
Lindja është një karrierëBenjamin Disraeli, Tancred
[1]Fundi i shekullit të XVIII do të përmbante një ngjarje të madhe në aspektin kulturor, për afrimet midis Perëndimit dhe Lindjes. Ekspedita e Egjiptit, e ndërmarrë nga gjenerali i ri ambicioz Napoelon Bonaparti më 1798, përveç ekspansionit ushtarako-ekonomik, do të zgjonte dhe interesimin e madh për Lindjen dhe kulturat e saj.Në të njëjtën kohë në Evropë si rezultat i ndikimit të shkëlqyer të Rilindjes dhe Iluminizmit u shtua interesi për trashëgiminë greko-romake, dhe influencat e saj në kulturën evropiane. Këta dy faktorë do të kontribuonin në lindjen e Filohelenizmit dhe Orientalizmit dy rrymave të fuqishme në mendimin evropian të shekujve në vazhdim.Në fillim të shekullit të XIX udhëtimi tradicional i “Grand Tour-it pësoi një ndryshim themelor. Turi i Francës dhe i Italisë u braktis dhe udhëtimet në Greqi, Shqipëri dhe Turqi, të cilat ishin pjesë të perandorisë Otomane u bënë të modës. Ky ndryshim erdhi si rezultat i arsyeve ushtarake, politike dhe kulturore.
[2] Një mori udhëtarësh dhe studiuesish, herë si qytetarë të thjeshtë, herë si eksploratorë e herë si të dërguar të qeverive të tyre do përshkonin territorin e Epirit dhe Greqisë për të njohur nga afër territoret ku kishte lindur kultura e lashtë që i kish magjepsur. Zhgënjimi nga gjendja kulturore e grekëve të asaj kohe, i cili përshkruhet shumë herë në veprat e udhëtarëve anglezë është i përkohshëm dhe bashkëjeton me besimin që çlirimi i kombit grek është i mundur dhe është një ndërmarrje e nevojshme që të shkëlqejë prapë qytetërimi.
[3] Orientalizmi në Evropë shkon deri në kohën e kryqëzatave dhe romancave mesjetare. Në periudha të ndryshme ka patur interesa dhe qëndrime të ndryshme ndaj Orientit dhe Orientalizmit, por ai u bë i njohur gjatë Romanticismit sepse Orienti ishte formë sublime e tij
[4]. Bajroni si një i ri aristokrat anglez dhe poet romantik në formim e sipër,i gjendur në Maltë në fillimet e Grand Tour-it të vet, do të dëgjonte për Ali Pasha Tepelenën dhe do vendoste që udhëtimin e vet ta vazhdonte në Epir për ta njohur nga afër pashain karizmatik.Kjo pleksje e veçantë e dëshirës për të eksploruar të shkuarën antike greke me orientalizmin e atëhershëm të Ballkanit do jepte një impuls të ri jo vetëm në jetën e Bajronit por do të kontribuonte fuqishëm dhe në krijimtarinë e tij të mëvonshme letrare duke e shndërruar veprën e tij në një nga kryeveprat e Romantizmit që posa kish lindur.
Emocionet, mbresat dhe përshtypjet e kësaj vizite, tashmë janë të njohura botërisht nëpërmjet poemës “Child Harold”-një nga kryeveprat e letërsisë angleze. Si mund të vihet re me një vështrim të parë, në poemë përveçse motiveve romantike, ndjen dhe afinitetin e veçantë të poetit me Ballkanin. Mund të themi pa hezitim se ky udhëtim pati një efekt të dyfishtë, jo vetëm në krijimtarinë e Bajronit që pas botimit të poemës do të shkruante “u zgjova në mëngjes dhe e gjeta veten të famshëm”
[5]por dhe në mjediset intelektuale në Greqi dhe Shqipëri.IIKrijimi i mitit shqiptar të Bajronit.Vepra e Bajronit dhe në veçanti “Child Harold”-i do të vinte te shqiptarët jo në gjallje të poetit , por në vitet kur ata do të përpiqeshin të realizonin zgjimin e tyre nacionalist. Bajroni është një nga udhëtarët më të hershëm angleze që vizituan Shqipërinë. Pas botimit të veprave të Bajronit numri i udhëtarëve, me apo pa misione të caktuara, si dhe i autorëve që shkruan për Shqipërinë dhe shqiptarët u shtua shumë,veçanërisht ai i udhëtarëve anglezë.
[6]Ky aspekt i njohjes së veprës së Bajronit do të kushtëzonte dhe studimin dhe propagandimin e veprës së tij, e cila do t’u prezantohej shqiptarëve nga mesi i shekullit të XIX. Më tepër sesa një kënaqësi estetike, ajo do të shërbente dhe si një dëshmi për virtytet dhe karakteristikat e tyre. Njohja e Bajronit në Shqipëri kaloi disa etapa. Në fillim ai u popullarizua tek Arbëreshët e Italisë, të cilët përmendin dendur emrin e Bajronit. Pastaj nga gjysma e shekullit të XIX Bajroni hyri dhe në Shqipëri. Faza e tretë mund të quajmë fundin e shekullit të XIX dhe fillimin e shekullit të XX, kur Bajroni vërshon në Shqipëri me tërë vrullin e vlerave të veta si mik i shqiptarëve dhe i lirisë, si poet e luftëtar hero”
[7] Si fazë të katërt mund të quajmë mesin e viteve 50 të shekullit të kaluar e deri në ditët tona kur përkthimet profesionale të veprës së tij dhe studimet e mirëfillta shkencore marrin jetë.Secila nga këto etapa të njohjes së veprës së Bajronit në Shqipëri ka karakteristikat e veta. Kështu në periudhën e parë, atë të popullarizimit të Bajronit tek Arbëreshët e Italisë, mbizotërojnë influencat estetike të veprës së poetit. Është i njohur afiniteti i De Radës për Bajronin, të cilin ai e vlerësonte së tepërmi.
[8]Ai e shkroi poemën e vet “Odise’ me subjekt nga jeta arbëreshe, trajtuar sipas “Korsarit” të Bajronit.
[9] Nga gjiri i mërgatës arbëreshe do të ishte dhe përkthyesi i parë i Bajronit në shqip, Luigji Petrasi,i cili do të përkthente Këngën e parë të poemës “Child Harold” të Bajronit në shqip më 1843.
[10]Edhe periudha e dytë vazhdon të përmbajë këtë karakteristikë, ndonëse në të fillon të mbizotërojë aspekti ilustrues i veprës së Bajronit për të nxjerrë në pah cilësitë dhe virtytet e shqiptarëve. Është shumë i rëndësishëm të nënvizohet ky fakt, pasi në një farë mënyre formon dhe tendencën e studimeve bajroniane në mendimin intelektual shqiptar të mëvonshëm. Kështu p.sh shkrimtarja e mirënjohur shqiptare Elena Gjika, në një nga letrat e saj përmend mënyrën e tepër të veçantë që flet Bajroni tek “Child Haroldi” për Shqipërinë dhe popullin trim që banon aty.
[11]Në të njëjtën sintoni do të jetë dhe studiuesi, linguisti Anastas Kullurioti nga mërgata e Arvanitasve të Greqisë kur do të shkruajë më 1884 se Bajroni flet me admirim për gjykimin e matur të shqiptarëve, për guximin dhe trimërinë si dhe për punët e mëdha që kanë bërë.
[12]Periudha e tretë e cila përkon dhe me periudhën më kulmante të zgjimit nacionalist shqiptar dhe formimit të shtetit shqiptar do të zyrtarizojë pak a shumë këtë tendencë. Është koha kur krijohet miti shqiptar i Bajronit. Ashtu si të gjitha mitet krijuara gjatë zgjimit nacionalist shqiptar edhe ky mit do i nënshtrohet etnocentrizmit dhe përshtatjes së tij në funksion të rritjes së ndërgjegjes shtetformuese tek shqiptarët. “Vargjet e Bajronit për Shqipërinë dhe shqiptarët ishin një zbulim i çmuar për poetët luftëtarë të Rilindjes Kombëtare shqiptare, ishin një frymëzim patriotik dhe poetik”.
[13] Ndaj në dallim nga veprat e tjera të shkrimtarëve romantikë bashkëkohorë vepra e Bajronit pati një impakt më të madh në mendimin intelektual shqiptar. Së bashku me rritjen e ndërgjegjes kombëtare tek shqiptarët, do të krijohej pak nga pak kulti i Bajronit në mendimin intelektual shqiptar.Të kësaj periudhe janë shkrimet e eruditit shqiptar Faik Konicës, apo të “enciklopedisë ambulante” si e kish thirrur poeti frëng Apolioner-i në faqet e gazetës së tij “Albania”. Në numrin e parë të gazetës së mirënjohur “Albania”, më 1897 ai boton në frëngjisht “Le voyage de Lord Byron en Albanie” . Po kështu Konica do të jetë i pari që tenton të përkthejë në prozë vargje nga “Child Harold”-i me titull “Dheu i Shqipërisë”, të botuara sërish në gazetën “Albania”. Në faqet e gazetës së tij Konica do të botojë dhe dy këngët shqip të mbledhura nga Bajroni si dhe në gazetën “Dielli”më 1924, një pjesë nga letra e Bajronit dërguar të ëmës ku poeti i madh flet për Shqipërinë
[14].
III
Farkëtimi i Mitit të Bajronit
Vitet 20’ përkojnë me përpjekjet e shqiptarëve për të stabilizuar pavarësinë dhe për të rikonfirmuar shtetin e tyre. Në këtë sens bajronistët shqiptarë do ta rimarrin nga epoka e mëparshme mitin e Bajronit dhe nëpërmjet studimeve më profesionale dhe të hollësishme do kontribuojnë jo vetëm në propagandimin dhe studimin e veprës së poetit të madh por dhe në farkëtimin e mitit të tij. Kësaj tendence nuk do t’i shmangej as Zef Harapi, bajronisti i parë i mirëfilltë shqiptar, i cili do të shkruante se do të dëshironte të realizonte përkthimin e veprës jo vetëm për ti shtuar diçka literaturës sonë “por pse kemi në atë vepër vjersha qi flasin dhe lëvdojnë karakterin e shqyptarit të sot njëqind vjetve”
[15]Konferenca e parë studimore për Bajronin organizohet nga studiuesi i njohur Stavro Skëndi më 1936. Dy vjet më vonë më 1938, ai boton në revistën serioze të kohës “Përpjekja Shqiptare” studimin e parë të plotë shqiptar rreth veprës dhe jetës së Bajronit. Intelektuali i shquar shqiptar Stavro Skëndi, mund të konsiderohet si “Bajronisti i parë i përplotësuar shqiptar”.
[16]Periudha e katërt i përket viteve 50 të shekullit të kaluar ku spikatin përkthimet e veprave të Bajronit , artikuj studimorë si dhe monografia e parë kushtuar poetit. Kjo mund të konsiderohet periudha më e arrirë e studimeve bajroniste në Shqipëri pasi për herë të parë nuk kemi më artikuj të thjeshtë por vepra të mirëfillta shkencore rreth Bajronit dhe veprës së tij. Përkthimi i parë i plotë i ‘Child Harold” do të realizohet nga Profesor Skënder Luarasi i cili fillimisht me përkthimin e letrës së Bajronit më 1955, të botuar në “Nëntori” dhe një vit më vonë me botimin e përkthimit të “Child Haroldit”-it më 1956, do të rikthejë në mënyrën më elegante dhe profesionale Bajronin në tokën ku ai gjeti frymëzim.Impakti dhe influenca e Bajronit nuk do të kufizohej vetëm në Shqipëri por do të ishte i madh dhe në popullatën shqiptare në Kosovë. Aty vepra e Bajronit do të gjente talentin dhe përkushtimin e Dr Abdullah Karjagdiut, i cili përmes disa shkrimeve të botuara në gazetën ‘Bota e Re” në harkun kohor 1976-1978, do të përshkruante ndoshta portretin më të plotë të jetës dhe veprës së Bajronit në hapësirat shqiptare. Disa nga artikujt e tij më të rëndësishëm mund të përmendim “Bajronizmi në poezinë arbëreshe”, “Bajroni dhe Shqiptarët”, “Mbi shqiptarët e Bajronit”, “Legjenda e Bajronit” dhe fejtonin “Tragjedia e Gjenive” më 1982 në faqet e “Rilindjes” së Prishtinës.
Në vitin 1987, i cili do të shënojë një vit të rëndësishëm për studimet bajroniane në Shqipëri botohet monografia e parë për Bajronin nga Prof. Dr Afrim Karagjozi. Libri ishte fryt i një pune të gjatë kërkimore dhe pasioni të pashtershëm. Do të ishte ky pasion që do të bënte të mundur që menjëherë pas lejimit të krijimit të shoqatave kulturore në 1991, një nga të parat shoqata që do të themeloheshin do të ishte Shoqata Shqiptare e Bajronit. Kjo shoqatë do të kthehej në një promotor të të gjithave aktiviteteve rreth figurës së poetit të madh si dhe studimeve të kontaktit të tij me shqiptarët.
Ripërkthimi i Child Haroldit nga Napolon Tasi si dhe përkthimi i “Gjaurit”, për herë të parë në shqip si dhe një përmbledhje me vjersha të zgjedhura të Bajronit tregon se vepra e poetit vazhdon të intrigojë intelektualët dhe lexuesit shqiptarë. Miti i Bajronit i krijuar diku aty rreth fundit të shekullit të XIX dhe fillimit të shekullit të XX vazhdon të jetë i freskët dhe të vazhdojë të lëshojë sytha.
IV
Leximi kontekstual i Bajronit.
Një nga bajronistët e parë shqiptarë, eruditi Faik Konica në veprën e vet mjerisht të pambaruar “Shqipëria ,një kopsht i Evropës Juglindore”, do të përdorë shumë nga vargjet e “Child Harold” për të ilustruar karakterin psikologjik të shqiptarit. Konica nuk lë vogëlsi pa përmendur, mjaft që ajo t’i shërbente prezantimit sa më interesant e sa më të bukur të Shqipërisë. Pa dyshim ndër më kryesorët është Xhorxh Bajroni e bashkudhëtari Xhon Kam Hobhauzi. Kësisoj, ai mitizim shqiptar i Bajronit(kryesisht) dhe i pas udhëtarëve të tjerë, tashmë kishte marrë formë të plotë, në një vepër të plotë.
[17]Por Konica si një studiues i letërsisë dhe kritik arti që ishte nuk do të vëzhgojë hollësisht një mospërputhje që kish në idealet romantike të shkruajtjes së “Child Haroldit” dhe idealeve nacionaliste të intelektualëve shqiptarë të Rilindjes Kombëtare dhe së periudhave të mëvonshme. Kjo “lajthitje” e kritikut të shquar do të vijë vallë ngaqë ai nuk kishte aftësinë e duhur për ta evidentuar apo ngaqë ai vetë është një nga farkëtuesit e identitetit shqiptar dhe e anashkalon këtë mospërputhje me vetëdije. Si do qoftë të ketë qenë arsyeja tashmë ka ardhur koha për evidentimin e kësaj kontradikte dhe për një lexim ndryshe të “Child Haroldit” Bajronit. Kontradikta të cilën Konica por dhe bajronistët e mëvonshëm shqiptarë nuk e evidentojnë me përjashtim të Prof. Dr Afrim Karagjozit në librin e vet “Miti shqiptar për Bajronin”, i cili prek si fenomen por nuk e trajton hollësisht, qëndron në faktin se kur Bajroni shkroi “Child Haroldin” , nuk u nis nga premisat e mitizimit të Shqipërisë tok me shqiptarët kaqë sa Evropa munt të çuditet kur të shfaqen pasketaj, sepse gjer tani kanë qenë të fshehura dhe të pakuptuara prej njeriu…
[18], por nga idealet e veta romantike. Si një dishepull i Romantizmit, Bajroni u influencua nga dy kulte në portretizimin e shqiptarëve: primitivizmi ose kulti i “the Noble Savage” dhe kulti oriental. Referencat bazuar në mitin e primitivizmit janë të shumta në Këngën e Dytë, ku Shqipëria thirret “nurse of savage men”
[19]. Natyra e saj përshkruhet me ngjyrime të ashpra,… here roams the wolf the eagle whets his beak/Birds,beasts of prey and wilder men appear…
[20] kurse vetë shqiptarët përshkruhen si ‘wild”[21] dhe “fiercy”[22], ndërsa gratë shqiptare “tamed in their cave”[23]- një figuracion që vështirë ti përshtatet natyrës së butë femërore. Është interesant fakti se qoftë Konica apo më vonë dhe Luarasi të cilët ndjekin shkollën e përkthimit kreativ dhe jo të drejtë për së drejtë ashtu si bën Tasi pjesërisht në 2002, fjalët “savage”, “fierce” dhe “wild” i përkthejnë si të rreptë, kur kuptimi i tyre i parë në anglisht është “violent and aggressive ”[24]-i dhunshëm dhe agresivë.
Gjithsesi duhet shënuar se miti i primitivizmit në Këngën e Dytë nuk është ai i besimit në mirësinë natyrale të njeriut dhe në pashmangshmërinë e denegjerimit të qytetërimit njerëzor por është një jehonë e ndikimit romantik me theksimin e kultit të Natyrës, lirisë dhe njeriut[25]. Veçse ky kult në poemë nuk qëndron më vete por është i lidhur ngushtë me kultin tjetër, atë të Orientit. Ky i fundit ka influencuar në mënyrën e pavetëdijshme të perceptimit të tjetrit. Themi të pavetëdijshëm pasi Bajroni në letrën e dërguar nënës së vet shkruan se “i dua shqiptarët shumë”[26] por kjo nuk e pengon që në poemën vet ti portretizojë shqiptarët sipas klisheve të orientalizmit. Sepse siç thekson Edward Said, “orientalizmi është një shpërndarje e shqetësimit gjeopolitik në tekste estetike, shkollore, ekonomike, sociologjike, historike dhe filologjike”.
[27].Në këtë rast poema Child Harold” mund të trajtohet si një tekst i tillë. Për rrjedhojë, shqiptarët dhe klasa udhëheqëse e tyre parë me sytë e Bajronit,nuk kanë vetëm veti pozitive të trimërisë dhe bujarisë por dhe në ato të egërsisë, mizorisë, dinakërisë dhe epshit oriental. Studiuesja Katherine Flemming ka vërejtur me të drejtë, kur perifrazon strofën 62 se Lord Bajroni , në poemën epike “Child Harold” shkruan se fytyra e Aliut( Pashë Tepelenës) ishte veçanërisht e ëmbël, aq sa të maskonte dhunën.
[28]Po kështu bën përshtypje referenca rreth divanit i cili në çfarëdolloj vendi tjetër mund të ishte divan, por tek Ali Pasha duhej të ishte voluptuous-epshndjellës. Vëzhgimet e mësipërme bëhen më e dukshme nëse bëhet një krahasim i thjeshtë midis vargjeve ku flitet për Shqipërinë dhe shqiptarët dhe asaj ku flitet për Greqinë dhe grekët. Në këtë të fundit, poeti edhe pse shpesh herë në letrat e veta private është i zhgënjyer nga realiteti i grekëve të sotëm, në poemë ai i portretizon me mbiemra pozitivë duke ju drejtuar qysh në fillim si “Fair Greece”[29] dhe spirit of the freedom[30] e më vonë vajton humbjen e lirisë së Greqisë”[31].
Është e qartë që poeti nën influencën e Filo-Helenizmit dhe në një territor si Epiri që banohej nga të dyja popullsitë na transmeton dy paradigma të kundërta kur shumë studiues kanë vërejtur se në realitet nuk kishte ndonjë ndryshim të madh midis tyre përveç përkatësisë fetare. Ndoshta ky tipar i fundit, influencon në krijimin e kësaj “përshtypje të përgjithshme”.Tokat e qeverisura nga Aliu shiheshin njëherazi si evropiane dhe orientale, si të krishtera dhe myslimane.
[32]Kjo situatë familjare me Lindjen e Afërme përshkruhet në vargjet .. here the red cross(for still the cross is here,though saddly scoff’d at by circumcised[33]-Kryqi këtu(se kryq ka prapë, megjithatë e tallin synetlinjtë. Dallimin midis dy botëve nuk e bën natyrisht kryqi, por synetlinjtë, një tjetër imazh ekzotik orientalist. Pikërisht tek ky perceptim i veçantë i të qenit të huaj dhe familjar njëherazi, Saidi ka identifikuar njërën nga karakteristikat kryesore të vizionit orientalist.[34]Ky vizion, ku “orentiali duhet patjetër të sillet si oriental” ndan si me “spatë” klasën politike të shqiptarëve dhe shqiptarët në “orientalë” dhe grekët në “oksidentalë”.
V
Perspektiva e studimeve Bajroniane në Shqipëri.
Rikthimi i Bajronit në kulturën shqiptare, edhe pse i kushtëzuar nga zgjimi nacionalist i shqiptarëve dhe ndërtimit të identitetit shqiptar, ka qenë një rikthim dinjitoz falë përkushtimit profesional dhe dashurisë së madhe të bajronistëve shqiptarë ndaj tij. Ata kanë mundur të krijojnë një frymë të vërtetë studimore, e cila e ka bërë të njohur Bajronin për të gjitha grupmoshat jo vetëm si një poet të madh të Romantizmit Anglez, por mbi të gjitha si një mik të shqiptarëve. Analiza kontekstuale në dritën e Orientalizmit dhe Postkolonializmit të “Child Haroldit” mbetet një sprovë dhe ndoshta një drejtim i ri i studimit të veprës së poetit. Ajo synon të bëjë një analizë tekstuale të më shumë se një rrafshi, siç është ai estetik, por edhe një analizë të detajuar historike dhe sociologjike të veprës. Për më tepër ai ka vite që në kritikën botërore po lexohet në këtë mënyrë, dhe besoj se është koha që dhe ne ta fillojmë ta lexojmë pak më ndryshe sesa jemi mësuar deri tani. Mesazhin na e jep vet poeti me heroin e vet Bajronist aq “krenar, humor prishur, cinik, rebel, i trishtuar, përbuzës, hakmarrës i paepur, por prapë së prapë të aftë për të ndjerë një dhembshuri të thellë e të fortë”[35]. Kjo “dhembshuri e thellë dhe e fortë” duhet të mbetet kimia dhe alkimia e veçantë që të na drejtojë sa herë që e studiojmë veprën e tij.Bibliografi1. Afrim Karagjozi. “Miti Shqiptar për Bajronin”.Tiranë.Plejadë:20022. Edward Said. “Orientalism” Penguine, 1995.3. George Gordon Byron. Child Harold, Kanto II, stanza LXXIII at http://www.geocities.com/Athens/Delphi/7086/chp2.htm4. Helen Angelomatis-Tsougarakis. “The eve of the Greek revival”. Routledge London and New York:19905. Jup kastrati” Jeronim De Rada”( Jeta dhe vepra), Tiranë,19796. Katherine E Flemming.”Bonaparti Mysliman”.Tiranë, Dituria:20027. Napoelon Tasi. “Child Harold”.Tiranë.Toena:20028. The Oxford Companion to English Literature, six edition edited by Margaret Drabble, Oxford University Press 20009. Oxford English Dictionary Paperback,edited by Catherine Soanes, Oxford University Press:200210. Vasili Kardhashi, Istorika, Udhëtimi: Fenomeni, Eleftherotypia. Athens:2000
[1] Edward Said. “Orientalism” Penguine, 1995.
[2] Helen Angelomatis-Tsougarakis. “The eve of the Greek revival”. Routledge London and New York:1990,faqe 1
[3] -Vasili Kardhashi, Istorika, Udhëtimi: Fenomeni, Athens 14 Gusht 2000,faqe 6
[4] Afrim Karagjozi. “Miti Shqiptar për Bajronin”.Tiranë.Plejadë:2002,faqe 5
[5] The Oxford Companion to English Literature, six edition edited by Margaret Drabble, Oxford University Press 2000, page 196
[6] Afrim Karagjozi. “Miti Shqiptar për Bajronin”.Tiranë.Plejadë:2002,faqe 23
[7] -Po aty, faqe 14
[8] Jup kastrati” Jeronim De Rada”( Jeta dhe vepra), Tiranë,1979,faqe 25
[9] Afrim Karagjozi. “Miti Shqiptar për Bajronin”.Tiranë.Plejadë:2002,faqe 19
[10] Po aty, faqe 15
[11] Afrim Karagjozi. “Miti Shqiptar për Bajronin”.Tiranë.Plejadë:2002,faqe 16
[12] Po aty, faqe 17
[13] -Afrim Karagjozi. “Miti Shqiptar për Bajronin”.Tiranë.Plejadë:2002,faqe 13
[14] Afrim Karagjozi. “Miti Shqiptar për Bajronin”.Tiranë.Plejadë:2002,faqe 34,36
[15] Po aty, faqe 47
[16] Afrim Karagjozi. “Miti Shqiptar për Bajronin”.Tiranë.Plejadë:2002,faqe 53
[17] Afrim Karagjozi. “Miti Shqiptar për Bajronin”.Tiranë.Plejadë:2002, faqe 40
[18] Po aty, faqe 35
[19] Napoelon Tasi. “Child Harold”.Tiranë.Toena:2002, faqe 122-nënë e ashpër e burrave të rreptë
[20] Po aty faqe 127
[21] Po aty,faqe 136
[22] Po aty faqe 140
[23] Po aty, faqe 138
[24] Oxford English Dictionary Paperback,edited by Catherine Soanes, Oxford University Press:2002, faqe 1038 The Oxford Companion to English Literature, six edition edited by Margaret Drabble, Oxford University Press 2000, page 816
[26] Afrim Karagjozi. “Miti Shqiptar për Bajronin”.Tiranë.Plejadë:2002,faqe 39
[27] Edward Said.”Orientalism” Penguine, 1995, faqe 12[28] Katherine E Flemming.”Bonaparti Mysliman”.Tiranë, Dituria:2002, faqe 188
[29] George Gordon Byron. Child Harold, Kanto II, stanza LXXIII at http://www.geocities.com/Athens/Delphi/7086/chp2.htm
[30] Po aty, stanza LXXIV
[31] Oxford English Dictionary Paperback,edited by Catherine Soanes, Oxford University Press:2002, faqe 103
[32] Katherine E Flemming.”Bonaparti Mysliman”.Tiranë, Dituria:2002, faqe 165
[33] Napoelon Tasi. “Child Harold”.Tiranë.Toena:2002, faqe 12
[34] Katherine E Flemming.”Bonaparti Mysliman”.Tiranë, Dituria:2002, faqe 16
[35] – The Oxford Companion to English Literature, six edition edited by Margaret Drabble, Oxford University Press 2000, page 158
