By
Në vitin 2011, teksa po përgatisnim dokumentarin „Dritëhijet e Çajupit“, pata fatin që të realizoja një intervistë me akademik Jorgo Bulo. Si rrallë kush, profesori i nderuar, pothuajse të gjithë aktivitetin e tij ia kushtuar studimit të veprës së Çajupit, duke na sjellë herë pas here fakte dhe analiza të reja.
Jorgo Bulo – Janë disa arsye; e para një arsye profesionale, profesioni im është historian i letërsisë. Çajupi është nga autorët e shquar të letërsisë sonë kombëtare. Arsyeja e dytë është se unë jam nga vendlindja e Çajupit. Jam rritur me poezinë e tij, e kam pasur të afërt si të thuash, krijimtarinë e tij dhe natyrisht ka një arsye tjetër, se, Çajupi është një shkrimtar atipik për kohën kur jetoi dhe krijoi. Një shkrimtar që jetoi dy epoka historike dhe dy epoka letrare. Jetoi epokën historike të rilindjes kombëtare dhe të shtetit të pavarur kombëtar, por nga ana tjetër jetoi edhe epokën letrare të romantizmit dhe të fillimeve të realizmit. Një krijues që krijon në kapërcyell të dy epokave ka rrezikun që të mbetet i shtangur në udhëkryq për shak se veprojnë mbi të dy palë forcash: ato që e tërheqin pas nga tradita e kaluar dhe ato që e shtyjnë përpara. Krijuesit e fuqishëm kanë forcën që në krijimtarinë e tyre të sintetizojnë prirjet më të shquara të epokës historike dhe artistike që kanë lënë pas dhe të shikojnë përpara. Çajupi është një nga këta. Nga kjo pikëpamje, për mua si historian i letërsisë, vepra e Çajupit ka paraqitur një interes të veçantë.
Nga Zagoria në Manastir, e më pas në Aleksandri në kolegjin „Shën Katerinë“, dhe prej andej në Universitetin e Gjenevës, ku në tetor 1892 përfundon studimet për shkencat juridike. Si rrjedh jeta e tij?
Jorgo Bulo – Çajupi deri në moshën shtatëmbëdhjetë vjeçare ishte me të jëmëm në Sheper. E ëma sigurisht detyrohej, siç thotë Çajupi në poezinë e tij, të bënte punët e shtëpisë dhe punët e bujqësisë, një jetë të vështirë dhe nga kjo pikëpamje Çajupi ka pasur konflikte edhe me të jatin. Mbasi mbaroi shkollën në Gjenevë ku ishte me studime, njohu një vajzë zvicerane me të cilën pati një fëmi. Në lindje e sipër e shoqja i vdiq dhe ai mbeti me një djalë jetim. Kjo ishte humbja e parë në jetën e tij që e dëshpëroi shumë dhe të cilës i kushtoi elegjinë e njohur „Vaje“ e cila është edhe një nga perlat në llojin e elegjive në poezinë shqipe.
Nuk mjaftoi kjo, në një moshë të re humbi dhe të birin, humbi nënën dhe kjo e zhyti në dëshpërim të thellë. Pati probleme me shëndetin, vuante nga sëmundjet e zemrës. Por natyrisht që dëshpërimin e kapërcente jo aq shumë duke krijuar pas viteve njëzetë, por më shumë duke u marrë me problemet e lëvizjes, kolonisë patriotike të Misirit, gjithmonë i lidhur ngushtë me fatet e Shqipërisë, me fatet e vendit dhe popullit të tij.
Edhe e gjithë krijimtaria e tij është shprehje e një shqetësimi të madh të një poeti qytetar, që shqetësohet për gjithçka. Aq më tepër shqetësohet për integritetin e individit, shqetësohet për lirinë e individit. Dhe në këtë kuptim, vepra e Çajupit ka luajtur një rol të rëndësishëm për emancipimine mendësisë të njeriut shqiptar.
Si mjaft shkrimtarë dhe intelektualë të asaj periudhe, Çajupi nfllimet e veta ika në piblicistikë, ku shfaqet si një njohës mjaft i mirë i situatës dhe personazheve që lëvizin në skenën poltike shqiptare. A ishte pikërish kjo njohje, ajo që e detyroi Çajupin të qëndronte larg Shqipërisë?
Jorgo Bulo – Në qoftë se keni parsysh sidomos qëndrimet e tij në vitet njëzetë; Çajupi ishte i zhgënjyer nga klasa politike në Shqipëri. Dhe disa nga shkrimet e kësaj kohe që karakterizojnë klasën politike në Shqipëri në vitet njëzetë, mund të them se janë aktuale edhe sot e kësaj dite. Së dyti, Çajupi ishte, të themi, një republikan i bindur, antiruajalist, antimonarkist. Nuk e honepste as ai monarkinë dhe monarknn dhe as monarku Çajupin. Kështu që, kur atij i bënë një ofertë për të ardhur në Shqipëri, ai nuk pranoi, unë besoj, i zhgënjyer nga klasa politike shqiptare. Di që Faik Konica disa herë ka ndërhyrë që në shërbimet diplomatike, jashtë shteti shqiptar duhet të dërgonte njerëz me kulturë dhe patriotë, si Çajupi, por nuk ka ecur fjala e Konicës dhe me sa duket Çajupi nuk ka pasur shumë oferta.
Çajupi ishte një shkrimtar dhe një mendimtar natyrisht patriot dhe transigjent dhe koherent në pikëpamjet e tij. Ai nuk bënte kompromis me askënd dhe nuk falte kur ishte fjala për të thënë të vërtetën dhe gjykimin e tij mbi të vërtetpn ashtu siç e mendonte ai. Shumë atdhetarë të rilindjes, u mashtruan nga iluzionet dhe premtimet e revolucionit xhonturk. Çajupi ishte nga ata që nuk u mashtruan nga ato iluzione dhe prandaj në pamfletin „Klubi i Selanikut“ demaskoi këto iluzione. Koha i dha të drejtë Çajupit.
Çfarë e dallon krijimtarinë e tij nga ajo e autorëve të tjerë shqiptarë deri në atë kohë?
Jorgo Bulo – Në kohën që jetoi Çajupi, idealet e rilindjes, me të cilat ai ishte i lidhur me mijëra fije po kalonin një krizë dhe të marra integralisht nuk i përgjigjeshin më realitetit të ri historik dhe të zhvillimit shoqëror të shqiptarëve. Kështu që krijimtaria e Çajupit pasqyroi jo vetëm konfliktin midis shqiptarit dhe pushtuesit, por pasqyroi edhe konfliktet e brendëshme në jetën e individit, në jetën e shoqërisë shqiptare. Ai pati kurajon ta shikonte jetën në sy, të thoshte disa të vërteta të cilat ishin blasfemi për veshët e pamësuar të shqiptarëve për këto të vërteta. Atij, si të thuash, i kishte dal dehja e romantizmit nacional të rilindjes dhe solli në letërsinë shqipe, në kulturën shqiptare, frymë kritike, mentalitet kritik, bashkë me një autor tjetër, bashkëkohës të tij, Faik Konicën.
Prandaj në krijimtarinë e tij, ai sigurisht evokoi traditat historike, me një të kaluar historike të shqiptarëve, por nga ana tjetër pa drejt në sy dhe disa vese, disa cene, disa të meta, disa kundërthënie që realiteti i kohës i kishte nxjerrë lakuriq në shesh.
Mendoni se Çajupi është vlerësuar realisht për kontributin që ka sjellë në dramaturgjinë shqiptare?
Jorgo Bulo – Nuk është vlerësuar si duhet, mendoj unë, dhe sa duhet një pjesë e rëndësishme e krijimtarisë së tij, siç janë veprat dramatike. Çajupi solli në letërsinë shqipe komedinë politike me „Pas vdekjes“, solli komedinë shoqërore dhe të zakoneve me „14 vjeç dhëndër“, dy vepra që mbetën në repertorin klasik të teatrit shqiptar dhe që vazhdojnë të frymëzojnë krijuesit për të krijuar vepra të reja dhe për t’i zhvilluar më tej motivet e këtyre veprave.
Krijimtaria e Andon Zako Çajupit, për shumë arsye të ndryshme, nuk u ka shpëtuar ndërhyrjeve dhe keqinterpretimeve nga persona të ndryshëm, qofshin këta botues, apo njerëz të zakonshëm. Në emër të vlerave të artit të tij, veçmas vitet e fundit është spekulluar jo pak. Tashmë është përmbledhur në një botim akademik prej shtëpisë botuese „Toena“.
Jorgo Bulo – Veprat e tij u botuan, u ribotuan natyrisht jo të plota për shkak edhe të censurës së kohës. Tani mund të themi që, me përjashtim të veprave që nuk njihen, që kanë humbur, mund të themi që lexuesi shqiptar ka në dorë veprën e plotë të Çajupit, të asaj që njihet.Risia e këtij botimi qëndron; në rradhë të parë, sepse kemi tekstin e plotë integral të veprave që njohim, të pastruar nga ndërhyrjet redaktoriale ose të pastruar nga censura. Së dyti, kemi tekstin, në rastin më të mirë që shpreh vullnetin e fundit të autorit. Fjala vjen, komedia „Pas vdekjes“ e botuar në vitin 1937, paraqet një variant të shkruar prej Çajupit në vitin 1910. Ndërkaq dorëshkrimi që gjendet në Arkivin e Shtetit paraqet një variant mbi bazën e variantit të 1910 të marrë në vitin 1920, pasuruar me disa aspekte të reja dhe të redaktuar prej vet Çajupit. Në këtë botim, në të pesë vëllimet e Çajupit, komedia „Pas vdekjes“ paraqitet në këtë variant të fundit që shpreh vullnetin e fundit të autorit. Po kështu ndodh ehde me tragjedinë „Burri i dheut“, e natyrisht edhe me vepra të tjera. Dhe së treti, risia e këtij botimi të veprës së plotë të Çajupit, qëndron në faktin që është bërë një punë e imtë tekstologjike, është një botim me një tekst të stabilizuar mbi bazë të kritereve shkencore. Kështu që me plot gojën mund të themi se sot lexuesi shqiptar ka në dorë veprën e plotë të Çajupit, me përjashim të atyre dy veprave që dimë se Çajupi i ka krijuar, por që deri më sot nuk janë gjetur dhe sipas mendimit tim, megjithë kërkimet që kam bërë në Egjipt, ku ai kaloi pjesën më të madhe të jetës së tij, vështirë se mund të gjenden ndonjëherë.
Andon Zako Çajupi, është shkrimtari klasik më i lakuar në letërsinë shqipe. Veprat e tij janë lexuar nëpër kohë, janë inskenuar dhe ekranizuar, janë pëshpëritur e diskutuar shpesh. Por, a kanë mundur shqiptarët që ta njohin Çajupin ashtu siç duhet?
Jorgo Bulo – Për shqiptarët e thjeshtë, do të thosha se Çajupi njihet në mënyrë të sipërfaqshme. Njihet me dy-tre poezi të tij, „Mëmëdhe quhet toka ku më ka rënur koka“. Njihet me poezinë „Bariu shokë, bariu“, njihet me komeditë që janë vënë në skenë dhe më tepër shqiptarët i kanë njohur nëpërmjet skenës se sa përmes leximit. Për fat të keq kam vënë re që në tekstet dhe programet shkollore është rrudhur vepra e Çajupit dhe nuk i kuptoj dot arsyet sepse ndodh kjo!
Ka ende për të studiuar për Çajupin?
Jorgo Bulo – Unë mendoj se natyrisht është bërë shumë për studimin e Çajupit. Nuk mund të them që nuk është studiuar, nuk mund të themi që nuk është botuar vepra e Çajupit, por sigurisht që mbetet gjithmonë për ta parë më thellë, veprën e çdo shkrimtari, dhe jo vetëm veprën e Çajupit. Lind nevoja që vepra e shkrimtarëve të rilexohet. Kohët e reja, brezat e rinj, sigurisht, patjetër sjellin një vështrim të ri, një qasje të re ndaj shkrimtarëve të traditës sonë. Aq më tepër që histriografia jonë në të kaluarën, si të thuash, ka qenë e një anëshme, e orientuar kryesisht në idetë patriotike dhe demokratike të veprave të shkrimtarëve të së kaluarës dhe më pak kujdes i ka kushtuar aspekteve të tjera, qoftë edhe aspektit të formës. Për shembull, nga pikëpamja e risive formale që sjell vepra e Çajupit, unë mund të them se kanë bërë shumë pak studimet tona. Çajupi mund të them që është një shkrimtar reformator që ka sjellë ndryshime dhe në sistemin e llojeve dhe të gjinive artisitike, të figuracionit artistik, të sistemit të figuracionit aristik dhe nga kjo pikëpamje unë them se mbetet ende shumë për të bërë.
Kjo është intervista e përmbledhur që zhvillova me Akademik Jorgo Bulon për dokumentarin “Dritëhijet e Çajupit”. Ajo çka më shtyu për t’a pubikuar tashmë është respekti dhe mirënjohja për këtë studiues brilant dhe njeri shumë të mirë. Puna dhe përvoja e tij, janë një gur i çmuar në kulturën shqiptare, për ne dhe brezat që vijnë më pas.
